Her yıl 30 Ağustos Zafer Bayramı olarak kutladığımız ve esasında 9 Eylül 1922 tarihinde İzmir'de son bulan Büyük Türk Taarruzu, Türk ordusunun Gazi Mustafa Kemal Paşa önderliğinde kazandığı İstiklal Harbi'dir.
Bu ölüm kalım savaşı dünyada öyle büyük bir yankı yapmıştır ki, Atatürk vefat ettiği zaman İtalya basını "Sezar, İskender, Napolyon kalkın, büyüğünüz geliyor" diye not düşmüştü.
Mustafa Kemal Paşa'nın vefat ettiği zaman dünya kamuoyunda bırakmış olduğu etki buydu.
Peki, Türk kurtuluş mücadelesi olurken Afrika basını Türk İstiklal Harbi'ni nasıl takip ediyordu?
Birinci Cihan Harbi'nde Afrika basınında Türkiye
Henüz Birinci Dünya Savaşı'nın yeni başladığı tarihlerde Afrika basını, Osmanlı ordusu ve Anadolu hakkında önemli bilgilere yer verdi.
Özellikle Büyük Britanya İmparatorluğu'nun Afrika sömürgelerinde Güney Afrika'dan Zimbabwe'ye, Nijerya'dan Kenya'ya Uganda'dan Tanzanya'ya kadar Afrika gazeteleri, yayınlarında Birinci Dünya Savaşı ve Osmanlı Devleti'nin topraklarını muhafaza etme kaygısı yer alıyordu.
16 Nisan 1915 tarihli The Uganda Herald gazetesi İstanbul'da genç çocukların askere alındığını yazıyordu.
Aynı zamanda 3 aydan fazladır İstanbul'da ikamet eden Balkan göçmenlerinin de askere yazılmaları not edilmişti.
Haberin devamında iki İngiliz gemisinin Çanakkale Boğazı'nın girişinde Osmanlı tuzaklarına karşı mayın tarama yaptığını haber etmişti. 1
Gazete haberlerinin yanında Afrika arşivleri Birinci Cihan Harbi'nde Osmanlı ordusu ve Anadolu'nun işgali hakkında önemli bilgiler veriyordu.
1917 yılına ait Güney Afrika arşivine ait bir arşiv belgesinde Cape Town Müslümanlarının Osmanlı hükümetini desteklemek için camilerde Osmanlı sancağı dalgalandırdıkları İngiliz sömürge hükümetinin yazışmalarına yansımıştı.
Aynı yıl İngilizlerin, Arapların dostu olduğu ve bağımsız bir devlet kurmak için onlara yardım etmek istediklerine dair bir propaganda yapılmıştı.
Milli Mücadele yıllarında Afrika basınında Mustafa Kemal Paşa
19 Ekim 1919 yılında Güney Afrika basını Mustafa Kemal Paşa'nın tam bağımsızlık için Damad Ferid Paşa hükümetini tanımadığını ve başlattığı hareketle Batı hegemonyasına karşı geldiğini rapor etmişti. 2
1920 yılı Kasım ayı The Uganda Herald, Türk ordusunun akıbeti hakkında önemli bilgiler veriyordu.
Haberde Mustafa Kemal Paşa'nın şimdiden Yunanlılara karşı başarılı olduğu için Venizelos'u zora soktuğu ve Ermenilerin ise Kars'ı kaybettikleri not edilmişti.
Rus General Wrangel'in de İstanbul'da olduğu haberine yer verilmişti. 3
22 Temmuz 1921 yılında The Uganda Herald gazetesi İngiliz temsilcilerinin Mustafa Kemal'le anlaşamadıklarını, General Harrington'un daha fazla görüşmeye devam etmenin imkanlar haricinde olduğu kaydedilmişti. 4
1921 yılının Eylül ayında Kemal Paşa'nın ordusuna dayanamayan Yunan ordusunun geri çekilmek zorunda kaldığı not edilmişti. 5
Aynı ayın sonunda Mozambik'de yayımlanan Beira gazetesi Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın Anadolu topraklarında bir tane Yunan askeri bırakmayana kadar savaşacağını yazmıştı. 6
fazla oku
Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)
1922 yılının Ocak ayı başlarında The Uganda Herald gazetesi Yunan ordularının Atina'ya geri döndüğünü ve artık İstanbul'da yapılacak pek bir şeyin kalmadığını kaydetmişti.
Haberde Mustafa Kemal'in General Harrington'a bir protesto mektubu yazarak Çanakkale, İzmit ve İstanbul'a demirleyen İngiliz gemilerinin şehri terk etmesi talimatı yazılıydı. 7
22 Eylül 1922 yılının Güney Afrika'da neşredilen Rhodesian Herald gazetesi, 23'üncü sayfasının tamamını Anadolu'daki savaş koşullarına ve Milli Mücadele hükümetinin faaliyetlerine ayırmıştı.
Haberin bir yerinde Türklerin Çanakkale'yi işgal edebileceklerini ve "Kemalist" milliyetçilerin artık kontrolü ele aldıkları yazılmıştı.
Sayfanın bir başka köşesinde İzmir'e giren Türk ordusunun Yunanlı ve Ermenileri tutukladıklarını fakat Yahudilere bir şey yapmadıklarını haber edilmişti.
Bu haberin devamında "şehirde perşembe gününden beridir görülmeyen Ermenilerin belki de öldürüldükleri" kaydedilmişti.
Türklerin başarılarına karşı Rusya'nın tamamen Türkiye'yi destekledikleri yazılanlar arasındaydı.
Özellikle İzmir'in geri alınmasını uzun uzun anlatıp "Ne yazık ki İzmir, Türkler tarafından işgal edildi" şeklindeki ifadeleri Türkleri kendi vatanlarında işgalci konumuna düşürmektedir. Yunanlıların çekilirken İzmir'i yaktığı da haberler arasındaydı. 8
1 Aralık 1922 yılı The Uganda Herald, Ankara hükümetinin Osmanlı Sultanı ve eski vekillerinin ülkeyi terk etmeleri emrini verdiği haber edilmişti. 9
Afrika basınında çıkan bu haberler gibi daha yüzlerce gazete haberi ve savaş raporu mevcuttur.
Son birkaç önemli haberle Milli Mücadele döneminde Afrika basınını özetleyecek olursak Afrika gazetelerinde neşredilen ve Müslümanların çıkardığı gazetelerle İngiliz desteğiyle çıkarılan gazeteleri ikiye ayırmalıyız.
Buna rağmen 12 Eylül 1922 yılından sonra iki gazetenin de aynı dili kullandığı görülmektedir.
Güney Afrika Müslümanlarının çıkardığı Indian Opinion gazetesinin 16 Aralık 1921 tarihli yayınında Ankara Hükümetinin sadece Hintli Müslümanlara değil, aynı zamanda İngiliz sömürgeciliğine karşı mücadele eden Hindulara da ilham olduğu not edilmişti. 10
Zimbabwe gazetelerinden birisi ise 23 Eylül 1922 yılında İngiltere'nin Mustafa Kemal Paşa'ya tebrik mesajı göndereceğini not etmişti.
Sayfanın tamamı Ankara hükümetinin zaferini ve mağlubiyeti kaldıramayan Yunanlıların İzmir'i ateşe vererek kaçtıkları haber edilmişti. 11
Aynı yılın sonlarına doğru Güney Afrika'da yayımlanan haberler artık kaçınılmaz bir Türk zaferinin ipuçlarını veriyordu.
İstanbul'a giren Mustafa Kemal Paşa ve ordusunun İngilizlere eski başbakan Gladstone'nun Türkleri Asya'ya sürmek için söylediği meşhur sözü hatırlatarak aynı sözü İngilizlere söylediği not edilmişti.
Haberde Mustafa Kemal'in İngiliz ordusuna "Bag and Pagace" yani "Pılını pırtını topla, şehri terk et" dediği kaydedilmişti.
Bu haberden tam olarak Mustafa Kemal Paşa'nın ordusuyla İstanbul'a girerek eski bir hesaplaşmanın son perdesini oynadığı anlaşılıyordu.
Yine Rhodesia Herald gazetesi "Victories Turks" başlığıyla Türklerin zaferini müjdelerken, aynı gazetenin 22 Kasım 1922 yılı haberi Mustafa Kemal Paşa'nın zaferi ve Ankara'da kurduğu hükümetiyle yeni bir devrin başladığını rapor etmişti.
Türk Kurtuluş Harbi'nde Mustafa Kemal Paşa'nın Afrika Müslümanları üzerindeki etkisi
Türk Kurtuluş mücadelesi dönem olarak dünyanın mazlum halklarını derinden etkilemiş bir ehemmiyete sahiptir.
Öyle ki Mustafa Kemal Paşa Anadolu halkının makus talihi için mücadele ederken, Afrika ve Hindistan halen Batı sömürgecileri altında inliyordu.
Mahatma Gandi Hindistan'dan, Muhammed İkbal Karaçi'den, Şeyh Ahmet Senusi Libya'dan ve Şeyh Ahmet Efendi Güney Afrika'dan Mustafa Kemal Paşa'nın yedi düvele karşı yürüttüğü mücadelesini takip ediyorlardı.
Mahatma Gandi onun mücadelesinin herkese örnek olduğunu gazetelerde beyan etmiş ve alenen Mustafa Kemal hükümetini desteklediği beyan etmişti.
Muhammed İkbal Hindistan'da yaptığı konuşmalarda Türk ordusunun muvaffakiyetinden bahsederken, Güney Afrika'da Şeyh Ahmet Mustafa Kemal Paşa ve Osmanlı Hilafeti için dua ediyordu.
Onun Osmanlı devletine gönderdiği bir mektubu Türk Milli mücadelesinin Afrika'daki yansımalarının anlaşılması açısından fevkalade ehemmiyet taşır.
Esasında bu mektup Afrika'daki ezilmiş halkların ortak duygularını ifade eden bir metin olarak algılanmalıdır.
Zira Güney Afrika'da Mısır'da ve Hindistan basınında çıkan haberlerin birçoğu aynı dili kullanmışlardır.
Güney Afrika'da Osmanlı ordusuna ve Mustafa Kemal Paşa'nın kurtuluş mücadelesine olan desteğin daha heyecanlı olmasının başka bir nedeni daha vardır.
1863 yılından beri Güney Afrika'daki İslam okulunda hizmet eden Erzurumlu Ebubekir Efendi'nin yetiştirdiği öğrencileri ve çocuklarının Güney Afrika Müslüman toplumundaki tesirleri devam etmekteydi.
Öte yandan Ebubekir Efendi'nin bizzat torunlarından Fuat Ataullah ve Ebubekir Rüştü Ataullah Güney Afrika'dan İstanbul'a giderek Birinci Dünya Savaşı'nda savaşmışlardı.
Dolayısıyla Güney Afrika ile Osmanlı Devleti arasında münasebetleri sıcak tutacak Osmanlı aileleri vardı.
Bir başka etkili unsur ise on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğinde Güney Afrika'ya göç eden ve orada ticarette başarı sağlayan Osmanlı Yahudilerinin varlığıdır.
Galanti, Franco, Benatar ve Tarika aileleri Birinci Dünya Savaşında Yunanlıların İzmir'in işgalini kınamış ve protesto etmişlerdi.
Haim Galanti önderliğinde toplanan Sefarad Yahudileri bu boykotlarından ötürü Güney Afrika polisi tarafından tutuklanıp uyarılmışlardı.
Afrika ülkeleri 1922 yılında sömürgeci Batı devletlerinin işgalindeydi. Afrika halkı bu yüzden Türk İstiklal Harbi'nin ne demek olduğunu çok iyi anlıyorlardı.
Afrika halkları üzerinde çok önemli tesirleri olan Birinci Cihan Harbi ve akabindeki Türk Kurtuluş Savaşı'nın Afrika basınındaki tezahürleri, üzerinde pek çalışılmamış bir konudur.
Halbuki Birinci Dünya Savaşı'nı ve Kurtuluş mücadelesini günbegün gazete haberlerinden takip etmiş olan Afrikalıların konuya olan alakaları görmezden gelinemeyecek bir mahiyettedir.
Afrika gazete ve arşiv belgeleri ışığında Osmanlı Devleti'nin en sancılı dönemi ve Mustafa Kemal Paşa'nın Milli Mücadele yıllarını kaleme almak bu sahaya ayrı bir bakış açısı getirir. 12
Mustafa Kemal Atatürk'ün Kurtuluş Savaşı'nan sonra önderliğinde kurulan Türkiye Cumhuriyeti'ni de aynı şekilde destekleyen Afrika Müslümanları onu basın yoluyla takip etmeye devam etmişlerdir.
Güney Afrika'nın önde gelen Müslümanlarından Dr. Muhammed Dadoo, 26 Ağustos 1932 yılında Indian Views gazetesinde, Mustafa Kemal Atatürk'ün reformlarını örnek alarak ülkelerini geliştirmeleri gerektiğini yazmıştı.
1960 yılında Güney Afrika'da bir çok Müslüman ailenin evinde Hicaz Demiryolu Madalyası, Osmanlı fesi veya Atatürk resmi bulunuyordu.
Moritos, Madacazkar ve Komor gibi uzak coğrafyalardaki Müslümanların dahi Osmanlı Devletine Cuma hutbelerinde dua ettkleri bilinmektedir. 13
Sonuç olarak;
Afrika toplumlarında Birinci Dünya Savaşı'nın, özellikle Anadolu topraklarında vuku bulan cephe savaşlarının takip edilmesinin bir sebebi, bu komutanların Güney Afrika'da Boer Muharebesi'nde yahut Sudan'daki Mehdi İsyanı'nda bilfiil vazife almış olmalarından ileri gelir.
General Townsend, General Hamilton veya General Kitchener gibi İngiliz komutanların 1899-1902 yılları arasında meydana gelen İngiliz ve Hollandalılar arasındaki savaşta Güney Afrika'da bulunmalarının ardından Osmanlı Devleti'ne karşı Çanakkale, Kutul'amare gibi cephelerde savaşmalarından ötürü Afrika basınında sürekli takip edilmişti.
Fakat daha önemli sebebi Güney Afrika Müslümanlarının muhabbet besledikleri Osmanlı ordusuna destek olmalarıdır.
Birinci Dünya Savaşı devam ederken dahi Güney Afrika'da dört ayrı mahalde Osmanlı ordusuna dua eden hatırı sayılır alimler vardı.
Osmanlı desteğinden ötürü bu camilerin ikisinin isminin Nurul Hamidiye, birinin Mescid'ul Nurul Osman ve birinin Mescid'ul Aziz olarak anılmaları Afrika'nın en ücra köşesinde Osmanlı hilafetinin nüfuzunu ortaya koyar.
Bu köklü ilişkilere binaen Afrika'nın diğer ülkelerinde olduğu gibi Güney Afrika'da da Kurtuluş Savaşı'na ve kurulan yeni Türkiye Cumhuriyeti'ne Güney Afrika'dan destek olunmuştu.
Kaynaklar:
1. The Uganda Herald, "The Dilemma of Turkey,16 Nisan 1915, Lads as Soldiers, Mine-sweeping operation" s. 7
2. The Rhodesia Herald, 19 Ekim 1919 "Situation in Turkey" s. 22
3. The Uganda Herald, 26 November 1920, "Serious Situation in Near East, s. 5
4. The Uganda Herald, 22 Temmuz 1921 "Absurd Conditions Nullify Meeting with Mustapha" s. 1
5. The Bulawayo Chronicle, 24 Eylül 1921 "Greek Retreat Confirmed in Anatolia" s. 7
6. The Beira News, 30 Eylül 1921, "Ghazi Mustapha Kemal; his vow against the Greeks" s. 3
7. The Uganda Herald, 6 Ekim 1922 "Later News" s. 3
8. The Rhodesia Herald, 22 Eylül 1922, "Smyrna Ablaze" s. 23
9. The Uganda Herald, 1 Aralık 1922, "Sultan to be Prosecuted" s. 3
10. Indian Opinion, 16 Aralık 1921, "Caliphate and Gandhi" s.8
11. The Bulawayo Chronicle, 23 Eylül 1922, "Turk Objective, New Task to be assigned with Turkey" s.6
12. Halim Gencoglu, Birinci Dünya Savaşinda Güney Afrikada Osmanlilar 2015/5 Journal Askeri tarih araştırmaları dergisi, 25, Pages, 187-212 Genelkurmay Personel Başkanlığı Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı Yayınları
13. Gençoğlu Halim. 2020. In the Turkish Archival Sources Turkey-Africa = Türk Arşiv Kaynaklarında Türkiye-Afrika 1. Baskı ed. Ankara: SR Yayınevi.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
