En az 6 ülkeden 24 kişiyi içeren bu takas, Soğuk Savaş'tan bu yana gerçekleşen açık ara en ayrıntılı ve en kapsamlı Doğu-Batı esir takası.

Serbest bırakılanların arasında ABD'li gazeteci Evan Gerşkoviç, Britanyalı-Rus muhalif kampanya yürütücüsü Vladimir Kara-Murza ve eski ABD Deniz Piyadesi Paul Whelan yer alıyor. Takas, Rusya ve Batı arasındaki ilişkilerin daha da gerilmesinin veya Avrupa ve hatta dünya barışı için daha da büyük risk yaratmasının neredeyse mümkün olmadığı bir dönemde gerçekleşiyor.

Bu kadar bariz bir çelişki, tarihi koşullar söz konusu olduğunda çok fazla endişe yaratmamalı. Bu tür takaslar, uluslararası ilişkilerin en kötü anlarından bazılarında gerçekleşmeye eğilimli oluyor. Geçmişteki gibi günümüzde de bu takas neredeyse hiç hafiflemeyen kasvetin içinde bir umut ışığı olmakla kalmayıp tamamen uzaklaşma maskesinin ardında bazı kanalların açık bırakıldığını da kanıtlıyor.  

Ruslar açısından bu anlaşma kapsamında yapılan tüm takaslar arasında ABD'ye en büyük ödül (ve pazarlık kozu anlamında en büyük kayıp) casusluktan 16 yıl hapis cezasına çarptırılmış Whelan olabilir. Her ne kadar Whelan'ın ABD, Kanada, Birleşik Krallık (BK) ve İrlanda dahil 4 vatandaşlığı bulunsa da serbest bırakılması yönündeki çağrılara ABD öncülük etmiş ve Whelan daha önceki takaslarda es geçilmişti. 

Gerşkoviç, geçen yıl martta tutuklanmış ve kendisinin, işvereni The Wall Street Journal'ın ve ABD Dışişleri Bakanlığı'nın sert bir şekilde reddettiği casusluk suçlamalarıyla geçen ay 16 yıl hapis cezasına çarptırılmıştı.

Kara-Murza'nın vatan hainliği ve diğer suçlardan çarptırıldığı 25 yıllık hapis cezası, 2022'de Rusya'ya dönmesinden sonra başlamıştı. Takasta yer alanlardan bir diğer isim de ABD destekli Özgür Avrupa Radyosu'ndan (Radio Liberty) bir gazeteci olan ABD-Rusya vatandaşı Alsu Kurmaşeva'ydı. Kurmaşeva bir akraba ziyareti sırasında tutuklanmış ve (Rusya-Ukrayna Savaşı'na dair) sahte bilgiler yaymaktan 6 yıl 6 ay hapis cezasına çarptırılmıştı. 

Rusya'nın serbest bıraktıklarından en azından bazılarının tutuklanma süreçleri, Rusya Şubat 2022'de Ukrayna'yı işgal ettikten sonra Batı ve Rusya arasındaki ilişkilerin keskin bir şekilde zedelenmesini yansıtıyor. Gerşkoviç, Sovyet döneminden bu yana Rusya'nın casusluk gerekçesiyle tutukladığı ilk akredite ABD gazetecisiydi. Bu, en azından kısmen daha büyük bir diplomatik oyuna yönelik pazarlık kozu biriktirme hamlesi gibi de görülmeli.

Fakat müzakerelerin karışık ve zor geçtiği aşikâr. Bu takas, geçen senenin sonlarında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Rusya ve ABD yetkililerinin Gerşkoviç'in özgürlüğüyle sonuçlanabilecek bir sürece dair iletişim kurduğunu söylediğinden beri (her ne kadar gerçekleştiği çapta olmasa da) tartışılıyordu.

Fakat neyin pazarlığı yapılıyorduysa Rus muhalif figür Aleksey Navalni'nin şubatta, Kuzey Kutbu'ndaki ceza kolonisinde aniden ölmesiyle sekteye uğramış gibi görünüyor. Sonrasında, daha geniş kapsamlı bir takasta Navalni'nin sürgünle (muhtemelen Almanya'da) serbest bırakılmasını da içeren bir anlaşma hazırlandığı ortaya çıkmıştı.

Eğer o anlaşmanın kilit noktalarından biri gerçekten de Navalni'yse, ölümü herkesi pazarlıklara neredeyse sıfırdan başlamaya zorlamış olabilir. Sergey Lavrov'un daha geçen ay, Gerşkoviç'in hüküm giydiği dönemde Rusya ve ABD'nin (hâlâ veya yeniden) bir esir takasına yönelik iletişim kurduğunu doğrulamıştı.

Belki de mevcut anlaşmanın ölçeği haricinde en önemli noktası, Rusya'nın Ukrayna'yı işgali sonrasında Batılı ülkelerin çoğunun Rusya'yla en temel diplomatik ilişkiler dışında her şeyi kesmesinden bu yana yapılan ilk anlaşma olması. Bundan önce, düzenli aralıklarla mübadeleler yapılıyordu. Bunlardan sonuncusu Rusya, Aralık 2022'de uyuşturucu suçlamalarıyla hapse giren ABD'li basketbol yıldızını serbest bırakmak koşuluyla silah tüccarı Viktor Bout'un tahliyesini nihayet güvence altına aldığında gerçekleşmişti.

Fakat bu tür takas anlaşmalarının şüphe uyandırmaması mümkün değil. Gerşkoviç, Kara-Murza ve diğerlerinin geri dönüşü koşulsuz sevinçle karşılansa da pek çok kişi bu sürecin pek içine sinmediğini itiraf edecektir ve bunun tek sebebi takasın, devlet kaynaklarıyla rehin almayı (ABD'deki ve Kanada'da tutulan Huawei yöneticisinde olduğu gibi Batı'nın başvurabileceği aşağılık bir numara) andırması da değil.

Şüphe duymak için başka sebepler de var. Genelde hafif veya siyasi suçlarla tutuklanan Batılılar ve takastan faydalanan, ciddi suçlardan hüküm giymiş bazı Ruslar (örneğin soğukkanlı bir katil olan Vadim Krasikov gibi) arasında bir dengesizlik bulunuyor. Ne yazık ki takaslar bu tür tavizleri içeriyor.

Kişilerin kendileri de bedel ödedi. Gerşkoviç ve Kara-Murza özgürlüğünü kazansa da hayatları değişti. Gerşkoviç yakın gelecekte, en gerektiği noktada Rus uzmanlığını değerlendiremeyecek. Çalışmalarının en iyi orada sonuç vereceğini düşünerek Rusya'ya (Navalni gibi) gönüllü dönen Kara-Murza da çalışmalarını yurtdışında sürdürmek zorunda kalacak ve hapishanede geçirdiği süre yüzünden sağlığı kötü durumda.

Bu anlaşmada müzakerelerin ne kadar uzun ve zor olduğu düşünüldüğünde, neden nihayet başarıldığını sormak makul. ABD tarafı için, kasımdaki seçimlerden önce başkanlık görevlerini tamamlamak bir unsur olabilir. Yüksek profilli bir gazetecinin Rusların elinde kalması Beyaz Saray için (her ne kadar Demokratların yeni bir adayı olsa da) iyi görünmezdi.  

Kara-Murza'nın geri dönmesi karşılığında BK'nin neyden ödün verdiği net değil ama hükümet değişikliği bazen görüşmelere, her iki tarafta da yeni bir esneklik kazandırabiliyor.

Bir de Olimpiyatlar var. Rusya'nın, sporcularının kendi bayraklarıyla Paris'te yarışmasının yasaklanmasından duyduğu rahatsızlık bir yana yine de bir "Olimpiyat ateşkesi" söz konusu olabilir mi? Yoksa bu daha çok Putin'in Batı basının ilgisinin bir parçasını almak istemesiyle alakalı?

2014 Soçi Kış Olimpiyatları'ndan yalnızca birkaç hafta önce Putin, Rusya'nın bir zamanlar en zengin oligarkı olan Mihail Hodorkovski'nin 10 yıl süren tutsaklığının ardından sürgünle serbest bırakılmasını emretmişti. Putin bunun insani gerekçelerle yapıldığını söylemişti fakat olaya eşlik eden tanıtım da yok sayılamazdı.

Daha da iyimser bir yaklaşımla bundan, Vladimir Putin'in Batı'ya, Rusya'nın Ukrayna'daki savaşı ciddi bir şekilde konuşmaya açık olduğu sinyali verdiği anlamı çıkabilir. Hatta daha da iyimser bir okuma, bunun karşılığında ABD'nin de benzer bir sinyal göndermek istediği olur. Ukrayna son haftalarda, uzun süredir çıkmazda olan diplomaside biraz hareketliliğe işaret edebilecek bir dizi temsilci göndermiş ve ağırlamıştı.

Kısacası, Batı'nın adaletsiz bir biçimde Rusya'da tutulan birçok esirine özgürlük, kendi başına harika bir haber ama daha fazlasına işaret ediyorsa daha da iyi.


independent.co.uk/voices

Independent Türkçe için çeviren: İdil Barım