“Al, yap, at” lineer ekonomiden “al, yap, restore et” ve “yeniden kullan” döngüsel ekonomiye geçilmelidir.

Dünya’da yılda 1,3 milyar ton evsel atık oluşmaktadır. Bu atığın yarısı biyobozunur organik madde içermektedir.

Dünya’da toplam sera gazının yüzde 3-4’nü biyobozunur organik atıklar oluşturmaktadır. 

Norveç, İsveç, Hollanda, Danimarka, İsviçre, Belçika, Avusturya ve Almanya gibi ülkelerde atıklarının sadece yüzde 3'ünden daha azını çöp depolama alanlarına gönderilmektedir.  

Çöp depolama alanları, nihai atık bertaraf tesisi değildir. 

Türkiye’de yılda 34 milyon evsel çöp oluşmakta ve bu atıkların ekseriyeti çöp depolama alanlarında depolanmaktadır. 

Türkiye’de hayvan çiftliklerinde yılda 154 milyon ton hayvan gübresi, evsel atıksu arıtma tesislerinde yüzde 25 kurulukta yılda 4 milyon ton arıtma çamuru miktarı 4 milyondur.¹

Hayvan çiftliklerinde oluşan hayvan gübresi ve evsel atıksu arıtma tesislerinde oluşan arıtma çamurları stabilize edilmeden tarım toprağında kullanılması fevkalade sakıncalı ve yanlıştır.

Hayvan gübresi ve arıtma çamuru stabilize edilmeden doğrudan tarım toprağında kullanıldığında;

• Toprak çoraklaşmakta, 
• Toprak, su ve hava kirliliğine neden olmakta,
• Toprağın su emme kapasitesi azalmakta,
• Tarımsal üretim kalitesi ve verimliliği yavaş yavaş düşmekte,
• Patojenler artmakta, 
• Toprakla temasta olan yaş sebze ve meyveler risk altında olmakta,
• Pestisitlerle mücadele edilmesi gerekmekte,
• Suni gübre kullanımı artmakta,
• Toprağın kimyası yavaş yavaş bozulmakta,
• Toprak hastalanmakta,
• Göl, gölette karbon, azot ve fosfor kirliliği oluşturmakta,
• Kirleticilerin yayılmasına ve sofralara kadar ulaşmasına neden olmakta.
• Toprakta yaban otu tohumu arttığında yaban otu ile mücadele gerekmektedir. 

Evsel atık su arıtma tesislerinde oluşan arıtma çamurları ve hayvan çiftliklerinde hayvan gübresi stabilize edilmeden tarım arazilerinde kullanılması yasaklanmalıdır.

Toprak candır, canların ham hayvan gübresi ile hastalanmaması ve zarar görmemesi gereklidir.

Evsel atık su arıtma tesislerinde oluşan arıtma çamurları stabilize edildikten, kompost (organik gübre) haline getirildikten sonra toprakla teması olmayan meyve ve sebze üretiminde ve maden alanlarının rehabilitasyonunda kullanılabilir.

Almanya, İngiltere, Fransa, İspanya ve İtalya’da evsel atıksu arıtma tesislerinde oluşan arıtma çamurlarının sırasıyla yüzde 53, 70, 73, 65 ve 44 kompostaştırma ve stabilizasyon işleminden sonra tarımsal alanlarda kullanılmaktadır.

Türkiye’de tüm evsel atıksu arıtma tesislerinde, arıtma çamurlarından kompost üretim tesisleri kurulmalıdır. 

Genel olarak evsel çamur kuru bazda ortalama;

• Yüzde 30 organik karbon,
• Yüzde 3,3 toplam azot,
• Yüzde 2,3 toplam fosfor,
• Yüzde 1,2 toplam kükürt 

içerir. Karbon, azot ve fosfor bakımından zengindir.

Kompost üretiminde çamurun ortalama yüzde 22 kurulukta olması tavsiye edilir. Kompostlaştırmada makul C:N oranı 25:1 ila 30:1 arasında değişir. 

Kompostlamada kullanılacak hammaddelerin nem içeriğinin ise yüzde 50-60 arasında olması tavsiye edilir. 

Yüzde 22 kuruluktaki çamur içine ağırlıkça 1:1 oranında veya hacimce 1:2 oranında odun talaşı ile veya dengi kuru malzeme (ağaç kabuğu, karton, buğday samanı/sapı, yulaf samanı/sapı, yaban otları) karıştırılır.

Böylece C:N oranı 25:1-30:1’a ve nem içeriğinin ise yüzde 50-60 aralığına getirilir. Elde edilen karışımın kompostlaması sağlanır.

Kompostlama, biyobozunur atıkların doğal çürümesidir.

Evsel atıksu arıtma tesislerinde oluşan arıtma çamurları ve hayvan çiftliklerinde oluşan hayvan gübresi için kompost üretim tesisleri kurularak Sıfır Atık Projesi uygulamaya konabilir. 

Küçük çiftliklerde hayvan gübreleri vermi kompostlama (solucanlarla) yapılabilir. Solucanlar kendi ağırlığınca biyobozunur organik gübreyi yer ve stabilize gübreye (komposta) dönüştürür. 

Hayvan gübresi doğru yönetilir, işlenir ve kullanılırsa toprak için candır. Kompost toprak için zengin besi maddeleri içerir.

Diğer yandan, Türkiye’de yılda 34 milyon ton evsel atık oluşmaktadır. Bu atıklar, yüzde 50-60 oranında biyobozunur organik atık içermektedir.

Özellikle Akdeniz bölgesinde seracılık oldukça yaygın. Buralarda oluşan sera atıkları biyobozunur organik atıklardır. Bu atıklar kompost üretimi için önemli bir hammaddedir. 

Almanya'da 800 adet kompost tesisinde, yılda 8 milyon ton biyobozunur organik atıktan 5 milyon ton kompost üretilmektedir.

AB ülkelerinde evsel atıklardan kompost üretim oranları Şekil 1’de verilmiştir.
 

Şekil 1. AB ülkelerinde evsel atıklardan kompost üretim

2014 yılında yapılan bir çalışmaya göre 44 ABD eyaletinde 4 bin 914 kompostlama tesisi var.

2017 yılı verilerine göre 8,8 milyon nüfuslu Avusturya’da 284 adet kompost tesisinde yılda 1 milyon 140 bin ton biyobozunur atık işlenmektedir.

AB Ülkelerinde, evsel atıkların yüzde 40 oranında kompost üretiminde kullanılmaktadır.

Dünya’da evsel organik atıkların yüzde 8’i kompost üretiminde kullanılmaktadır.

2014 yılı verilerine göre Türkiye’de evsel atıklardan kompost üretim oranı yüzde 0,4’dür.

İBB kompost tesisinde yılda 20 bin ton kompost üretilmektedir. 

Türkiye’de 17-20,4 milyon ton/yıl evsel biyobozunur organik atıklardan kompost üretilebilir, vahşi depolamaya ve havanın, suyun ve toprağın kirletilmesine son verilebilir. 

Sonbaharda, ağaçlar ve ağaçcıklar yapraklarını döker. Yaprakların yakılması hava kirliliğine neden olur ve değerli bir kompost hammaddesinin yok edilmesine neden olur.

Türkiye’de toplamda her yıl 177 milyon ton biyobozunur organik atık oluşmaktadır.

Biyobozunur organik madde kalitesi ve kirlenme riski Şekil 2’de verilmiştir.
 

Şekil 2. Kompostun kalitesi ve kirlenme riski²

AB, biyobozunur organik maddelerin depolanmasını kısıtladı.

177 milyon ton biyobozunur organik atık, kompost üretiminde kullanılsa;

• Sera gazı, metan gazı, salımı önlenir.
• Vahşi depolamaya son verilir.
• Yüzeysel ve yeraltı su kaynaklarının kirlenmesi önlenir.
• Hava kirliliği ve koku kirliliğine son verilir.
• İçme ve kullanma sularının karbon, azot ve fosfor kirliliğine dur denebilir.

Hayvan gübresi, evsel arıtma çamuru, pişmemiş yemek, yaş sebze ve meyve atıkları (karpuz, kavun, lahana, marul, elma, armut, şeftali, domates, patlıcan, biber, roka, patates, pırasa, havuç, bezelye, fasulye, kereviz, enginar, tere, ıspanak, muz ve benzerleri), park bahçede biçilmiş çimler, kesilmiş ağaçcık/ağaç yaprakları ve dalları çöp değil kompost (organik gübre) hammaddesidir.

Yerli kompost teknoloji geliştirilerek atığın oluştuğu yerde toprak iyileştirici/zenginleştirici kompost üretilebilir. 

Kompost yapılacak biyobozunur organik maddelerin içerisine tıbbi atıklar, piller, temizlik malzemeleri kapları, camlar, floresan lambalar, tek kullanımlık plastik atıklar, inşaat atıkları, hafriyat atıkları, motor yağları ve kapları, kullanılmış yağlar ve kapları, haşere ilaçları kapları, zirai ilaç kapları ve benzerleri kesinlikte atılmamalıdır/olmamalıdır. 

Sıfır Atık Projesi kapsamında;

• Hayvan çiftlikleri,
• İçme ve sulama suyu kaynaklarının bulunduğu bölgelerde hayvancılıkla geçinen kırsal bölgeler,
• Sera tesisleri,
• Yaş sebze ve meyve üretim alanları, 
• Haller,
• Yaş sebze ve meyve işleme tesisleri,
• Üzüm işleme tesisleri,
• Üzüm bağları,
• Büyük park bahçeler,
• Hazır yemek pişiren tesisleri,
• Bazı AVM’ler,
• Okul kampüsleri,
• Yeşil alanları olan siteler,
• Kendi yemeğini hazırlayan büyük resmi ve özel işyerleri

gibi yerlerde öncelikle küçük, orta ve yüksek kapasiteli kompost üretim tesisleri kurulduğunda yeni istihdam alanları oluşur. 

Hayvan gübresi, yaş sebze ve meyve atıkları, çimler, ağaç ve çalıların budanması ile elde edilen yeşil atıklar kompost üretiminde kullanılabilen biyobozunur atıklardır.
 

Görsel: Twitter - @ozturk_mustafa

Kompostlama işleminde, nem, sıcaklık, besi maddesi oranı (C:N:P), atık boyutu, oksijen ve gibi parametreler ayarlanır ve izlenir. 

Biyobozunur organik atık, yaklaşık 45 günlük olgunlaşma sonrasında “genç” ve 4-6 aylık olgunlaşma sonrasında “yaşlı” olur.

“Genç” kompost, bitki için faydalı olan yüksek konsantrasyonlarda azot bileşiğine içerir.

“Yaşlı” kompost, karbon bakımından daha zengin olur ve toprağa değerli bir katkı sağlar.

Hayvan gübresi, evsel arıtma çamurları, evsel biyobozunur atıklar, sera atıkları, orman atıkları ve park-bahçe atıklarından kompostlama tesislerinde üretilen kompost stabilize bir ürün olup;

• Toprağı iyileştirir.
• Toprağa can verir.
• Toprağı karbon, azot ve fosfor bakımından kaliteli ve zengin hale getirir. 
• Besi maddeleri toprağa yavaş yavaş ve sürekli salımlanır.
• Yaban otu tohumu stabilize olur.
• Toprağın su emme kapasitesini artırır.
• Toprağın nefes alması sağlanır.
• Tarımsal ürün kalitesi artırır ve verimli hale getirir.
• Toprağın yapısını iyileştirir.
• Toprağın erozyona uğramasını önler.
• Park-bahçelerde çimler, bitkiler, ağaççıklar ve ağaçlar daha kaliteli hale gelir. 
• Suni gübre kullanımı azalır.
• Çevrede koku ve hava kirliliği azalır.
• Sera gazı salımı azalır (bir ton azotlu suni gübre üretimi esnasında 2-4 ton sera gazı karbondioksit salımlanır). 
• Karbon ayak izi düşer.
• Patojenler ölür.
• Antibiyotik bakiyeler azalır.
• Pestisitlerle mücadele azalır.
• Çöp depolama alanlarına giden atık miktarı azalır. Vahşi çöp depolamaya son verilir.
• Doğal denge korunur.
• Kirletici maddeler azalır.
• Tüm bitkiler için temel bir besin maddesi olan azot ve fosfor kaybı önlenir.
• Yüzeysel ve yeraltı sularının kirlenmesi önlenir.
• Kırsal kalkınmaya katkı sağlar.

Fotoğraf: Quartz

 
Tarım Bakanlığı'nın yayınlamış olduğu bilgilere göre Türkiye’de 117 adet organik gübre tesisi olduğu, bu tesislerin kaç tanesinde hammadde olarak hayvan gübresi, tarımsal atık, park-bahçe atıkları, orman atıkları ve biyobozunur organik atıklar kullanıldığı belli değil.

Büyükbaş hayvan gübresinden kompost üretimi yapan tesis sayısı sadece 20 civarındadır.

Hayvan çiftliklerinde hayvan gübresinden kompost üretimi yaygınlaştırmalı. 

Sıfır Atık Projesi'nin omurgasını biyobozunur organik atıklardan kompost üretimi oluşturmaktadır.

Türkiye'de evsel atıkların yüzde 50-60'nı biyobozunur atıklar oluşturmaktadır.

Biyobuzunur atıklar çöp değil biyoenerji ve biyogübre için önemli bir hammaddedir. 

Döngüsel ekonomide biyobozunur organik atıklardan kompost (organik gübre) üretimi biyolojik döngü için oldukça önemlidir.

Belediyeler biyobozunur atıklar kompost üretimi ve park-bahçeler ve çiçek seraları dahil yeşil alanlarda kullanımı seferberlik ilan etmeli.

Kapasitesi küçük dahi olsa kompost makineleri bilenler, uzmanlar tarafından işletilir.

Bilmeyenlere teslim edilmez. Edilirse israf edilmiş olur. Çünkü ortamda biyolojik reaksiyonlar var.

Biyolojik reaksiyonlar, çevresel şartlara ve besi maddelerine karşı çok hassastırlar.

Kompost tesislerine uygun boyutta homojen atık besi madde (C/N/P) günlük beslemesi yapılır, ortam sıcaklığı ve nem oranı korunur, ortamda yeterli oksijen olur ve homojen karışım sağlanır. 

Yüzü aşkın kompost makinesinin kurumlara dağıtıldığı ifade ediliyor.

Kurumlar, kompost makinalarını ne kadar çalıştırılıyor?

Uzman yönetiminde mi çalıştırılıyor?

Alt yapısı uygun mu?

Biyobozunur organik atıklar kaynakta nasıl ayrıştırılıyor?

Dağıtıldığı günden bugüne ne kadar biyobozunur organik atık kullanıldı?

Ne kadar kompost üretildi, üretilen kompost nerede kullanıldı?

Bunlar gibi sorular makineleri dağıtan kurum tarafından sorgulanmadığı sürece kompost makinesi dağıtımı israftır, kullanılmayan makine çürür ve hatta atık olur, sıfır atık projesini sıfırlar. 
 

Fotoğraf: Twitter - @baran_bozoglu

Türkiye, kompost teknolojisi geliştirmeli.

Kompost pazarı ve yeni istihdam alanları oluşturulmalı.

Tarım arazilerinde, seralarda, otoyol şevlerinde, taş ve maden ocaklarının rehabilitasyonunda ve şehirlerdeki park bahçelerde biyogübre (kompost) kullanılmalıdır.
 

Fotoğraflar: Twitter - @ozturk_mustafa

177 milyon ton/yıl biyobozunur organik atığı, doğru kullanmasını ve uygulamasını bilenler ve toprağı canı gibi korumak isteyenler için servettir. 

Kaynaklar;

¹ Prof. Dr. Mustafa Öztürk, Müsteşar, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, “Hayvan Gübresinden Ve Atıklardan Kompost Üretimi”, 2017.
² “Turkey Composts! Compostıng Hand Book For Munıcıpalıtıes”, Buğday Association for Supporting Ecological Living.

* Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.