Zengezur Koridoru'nun tarihi önemi nedir?

Zengezur'u 44 günlük savaşta (2020 Dağlık Karabağ Savaşı) Milliyetçi Hareket Partisi Genel Başkanı Sayın Devlet Bahçeli, "Nahçıvan'la Azerbaycan birleşsin ve Zengezur Koridoru açılsın" diyerek gündeme getirdi. Türkiye kamuoyunda bu, çok yoğun şekilde tartışıldı. Daha sonra Sayın Cumhurbaşkanı Erdoğan düzeyinde Zengezur konusu gündeme geldi.

Zengezur tarihi açısından baktığımız zaman Kafkasya'ya açılan en stratejik bir noktadır. Zengezur ve diğer bölgeler (bugünkü Naçıvan) Şark Cephesi Kumandanı Kazım Karabekir Paşa'nın kontrolü altındaydı. 

Bolşevik iktidarı 27 Nisan 1920'de geldikten sonra da Kazım Karabekir Paşa Ermenistan'ı kontrol altında tutuyordu. Karabekir Paşa, o bölgeleri ve orada bekliyor ki müdahalede bulunsun. Ermenistan topraklarının tamamı o zaman üçte ikisi Osmanlı ordusunun kontrolü altındaydı. 

Fakat bir anda Azerbaycan'ın komünist yönetimi, 28 Kasım 1920'de Türkiye için en önemli olan Zengezur bölgesini Ermenistan'a hediye etti. 43 kilometrelik bir mesafe. Orada İran'a sınır kapısı açılmış oldu. 
 

Bu tabii ki Kazım Karabekir Paşa'yı fevkalade rahatsız etti. Karabekir Paşa, "Biz ne bekliyorduk, bunlar ne yaptılar... Bizim için çok ağır bir darbe oldu bu" demişti. 

O zaman bu yana İran oradaki ağırlığını güçlendirdi. Türkiye'nin tabii Azerbaycan'la arasında Nahçıvan'la bölününce Türkiye'nin doğrudan Azerbaycan'a olanağı sıfıra indi. 

44 günlük savaşta Türkiye'nin muazzam desteği oldu biliyorsunuz. Türkiye'nin desteği olmasaydı Azerbaycan zaferi söz konusu değildi. Orada Türkiye'nin bunu gündeme getirmesi tamamen hakkı vardı. 

Çünkü aynı zamanda Türkiye'nin şu an Sayın Recep Tayyip Erdoğan'ın döneminde Türk dünyasına açılma tamamen kültürel kardeşlik ilişkilerini pekiştirmek için çok önemli bir kapı bir nokta olduğu için bunu talep etti, gündeme getirip bugün de gündemdedir. Ve bugün de bunun çeşitli noktalardan değerlendirmeleri yapılıyor. 

Türkiye Zengezur Koridoru'nu neden gündemde tutuyor? Türkiye için Zengezur'un önemi nedir?

Zengezur Koridoru, Osmanlı döneminde Kafkasya ve Kafkasya ve Hazar Denizi'nin kuzeyinden Orta Asya'ya açılan bir yoldu. Yani o aynı zamanda Kafkasya'yı kendi gözetimi altında tutması açısından Osmanlı İmparatorluğu'nun en önemli noktaydı. 

Örnek vermek gerekirse, Azerbaycan'ın 28 Mayıs 1918'de ilan ettiği bağımsızlığının, askeri destekçisi Osmanlı İmparatorluğuydu. Enver Paşa'nın kardeşi Nuri Paşa, Kafkas İslam Ordusu'nu kurdu. 

Kafkas İslam Ordusu önce Nisan 1918'de Musul'a gitti, Kut'ul Amare kahramanı Enver'in amcası, Halil Paşa'nın orada askerlerine aldı. Oradan Tebriz'e indi. 

Şimdi burada o kadar geniş hedef var ki Osmanlı İmparatorluğu 1918 yaz sonuna doğru, bu bölgenin tamamını kontrol altında tutuyorduk. Nuri Paşa da Tebriz'den hareket edip Zengezur üzerinden 25 Mayıs 1918'de Gence'ye vardı. 

Daha Azerbaycan bağımsızlığını ilan etmeden Osmanlı İmparatorluğu askeri desteğini koymuştu. Onun için Türkiye açısından bir nevi Azerbaycan'la bugün entegrasyonun oradaki bir engeldir. 

Oradan şimdi Hazar Denizi'nden karşıya geçmek daha kolay. Kuzeyine gitmeye gerek yok. Sudan geçebiliyorsunuz. Yani Türkiye'nin Orta Asya, oradan Çin'e kadar açılan bir kapısıdır. Onun için çok büyük sembolik önemi vardır. 

Rusya için Zengezur Koridoru neden önemli?

Rusya ise zamanındaki ulaşım koridorlarını yani sesi cebe zamanında onu yeniden onarmak için, Zengezur Koridoru çok önemliydi Rusya için Sovyetler Birliği zamanında da. Çünkü bakın Moskova'dan 70 vagonlu bir lokomotif hareket ediyor. Gelip Bakü'den geçiyor, bir noktada ayrılıyor. Geliyor o Zengezur Koridoru dediğimiz bölgeden Ermenistan'a gidiyor. Öbürü İran'a gidiyor.

Çok büyük stratejik önemi var ve 43 kilometrelik yolun ulaşım koridoru olarak Rusya'nın kontrol altında tutulması. Çünkü bu 10 Kasım Anlaşması'yla üçlü anlaşmayla şey İlham Aliyev, Putin ve Paşinyan Anlaşması'yla bunun kontrolü 9'uncu maddesiyle Rus istihbarat örgütünün sınır kuvvetleri komutanlığına verildi. Bu handikap yarattı. 

Azerbaycan açısından da Türkiye açısından da sıkıntı yaratıyor. Ama Rusya için dediğimiz gibi düşünün yani bir mesela yetmiş tane vagonu bir lokomotife bağlıyorsunuz. Doğrudan o Ermenistan'a kadar varıyor. Ne kadar siz öne düşüyorsunuz.

Rusya'nın doğrudan Ermenistan'a sınırı yok. Azerbaycan o zaman SSCB içerisindedir. Şimdi bağımsızdır. Doğrudan mesela yetmiş tane vagon İran'a geçiyor. Tren yolu ulaşımının en önemli noktalarından koridorlarından bir tanesidir Zengezur. 

İran için Zengezur ne ifade ediyor?

Rusya için ne kadar önemliyse aynı derece İran için önemli. Çünkü burada İran ile Rusya'nın işbirliği var. O bölge bir paradigmatik, Şahlık İran'ı döneminde bile… Çünkü Türkiye ve Azerbaycan yakınlaşmasının önünün kesildiği yerlerden bir tanesi Zengezur Koridoru. Onun için Rusya ile İran orada hep işbirliği yaparlar. 

Şimdi bu ulaşım koridorlarının yine ortak şehirler biliyorsunuz oradaki bir Zengezur tartışması çıkınca bir an hemen müdahalede bulundu. 

Burada çok dar bir bölge olmasına rağmen, kendi amaçları doğrultusunda İran bundan rahatsız. İsrail Azerbaycan'da Akıllı Köyler kurdu ve İran da sınırın öbür tarafında tam karşısında Kapan'da konsolosluk açtı. 

Şimdi son günlerde yine bu Zengezur etrafında cereyan eden konularda İran "müdahale ederiz" dedi. Bunun bir ucu Hindistan'a kadar vardı. Buradan İran'ın Karadeniz'e yarın Türkiye'yle bir sıkıntısı olsa bile her zaman Rusya ona imkan veriyor ki Ermenistan'ın sonuna kadar kollasın. 

Neden? Türkiye Azerbaycan kardeşliğine işbirliği o kırk üç kilometrelik bir mesafeden, İran geçiyor, Ermenistan topraklarına, oradan Gürcistan'a geçiyor. 

Gürcistan'da, İran orada, Şii politikaları izliyor, yine oradaki Türk topraklarına borsalı bir resmi ve oradan Karadeniz'e kadar uzamaya çalışıyor. Büyük bir rekabet söz konusu İran da orada alan açmaya çalışıyor kendine. 

Ama burada belirleyici bana göre Türkiye'nin akıllı politikalardır. Temkinli politikalardır. Türkiye'nin biz özellikle son Soçi buluşmasından sonra Sayın Cumhurbaşkanı Erdoğan'la Putin'in elinin daha da güçlendiğini görüyoruz.

Son aylarda proaktif dış politika, pragmatik dış politikanın Sayın Hakan Fidan'ın kişiliğinden de kaynaklanıyor. Onun için bana göre burada netice itibarıyla Türkiye'nin yani Ermenistan'ı ikna etme kabiliyeti daha yüksek. Kendi tarafına çekme şeyi daha yüksek. 

Onun için Türkiye rahat ve temkinli hareket ediyor. Yeter ki Azerbaycan'da bu politikalara olmasın.

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.