Depozito iade sistemi

Prof. Dr. Mustafa Öztürk Independent Türkçe için yazdı

Dünya plastik çılgınlığında. Plastik içecek şişelerinin küresel tüketimi 2016'da 480 milyara ulaştı ve 2021'e kadar yüzde 20 artması bekleniyor.

Ambalaj endüstrisinde kullanılan malzemeler plastik, metal, cam, kağıt, ahşap ve kompozitlerdir. Yaygın olarak plastik, metal, cam ve kompozit malzemelerin kullanıldığı yiyecek ve içecek ambalajları, ambalaj sektörü genelinde yaklaşık yüzde 70'lik bir pazar payına sahiptir.

2018 yılında dünya genelinde 1.167,5 milyar litre, 2020 yılında 1,292 milyar litre ambalajlı içecek tüketilmiştir.

Her yıl okyanuslara 4,8 ila 12,7 milyon ton arasında plastik girmektedir.

Rakamlardan da anlaşılacağı gibi, içecek ürünlerinin tüketiminden kaynaklanan atıklar son yıllarda artış göstermiştir.

İçecek endüstrisi, ambalaj malzemeleri olarak ağırlıklı olarak plastik, metal, cam, kağıt, ahşap ve kompozitler kullanır.

Bu malzemelerin bir kısmı geri dönüştürülebilir ve ham maddelerin yerine ambalaj üretim sürecinde hammadde olarak yeniden kullanılabilir.

Geri dönüştürülmüş malzemelerin değiştirilmesi, çoğunlukla hızlı hareket eden sektörlerde tüketilen kaynakların korunmasını sağlar.

Ancak geri dönüştürülmüş malzemelerin kalitesi, değiştirmeyi gerçekleştirmek için önemli bir parametredir.

Geri dönüştürülmüş malzemeler, değiştirilmeleri için belirli bir kalite standardını sağlamalıdır. Bu, malzemelerin kullanımından sonraki durumuna bağlıdır.

Toplama yöntemlerinin malzemelerin durumu üzerinde olumlu ve olumsuz etkileri olabilir.

Bu nedenle, bu tür ürünlerin kalitesini belirli bir seviyede tutmak için geri dönüştürülebilir malzemeler için ayrı toplama mekanizmaları sağlanmalıdır.


Ambalaj atıkları kaynakta ayrı değil de karışık olarak toplanmadığı zaman ciddi oranda yüzde 30-yüzde 40 oranında fire oluşmaktadır.

Kısaca atıkların yüzde 30 ila yüzde 40'ı çöp depolama alanına gitmektedir.

Çöp konteynırlarından toplanan atıklar kirli olmaktadır. 

Depozito iade sistemi ambalaj atıklarının yüksek oranda, kirletilmeden, tekrar kullanılmak üzere kaynakta ekonomik olarak ayrı toplama sistemidir. 

130 milyon insanın yaşadığı bazı Avrupa ülkelerinde depozito iade sistemi uygulanmaktadır.

Kanada'nın bazı şehirlerinde, 10 ABD'de eyaletinde ve Avusturya'nın çoğu bölgelerinde depozito iade sistemi uygulanmaktadır. 

Hedef atıksız bir dünyaya doğru…

Depozito sistemi;

  • Zorunlu olarak uygulanır.
  • Toplama hedefleri belirlenir.
  • Depozito sistemi ve ücreti ortaya konur.
  • Sistem işleticilerinin rolleri ortaya konur
  • İade sisteminin nasıl çalışacağı belirlenir.
  • Sistem sonuçları (geri dönüş oranları) belirlenir.
  • Para Malzeme Akışı (görsel akış şeması) ortaya konur.
  • Kar amacı olmayan yürütücü sorumlu birim belirlenir.

Depozito iade planları (DRS, ayrıca depozito-iade sistemi), bir ürün satın alınırken ödenen ve boş ürün iade edildiğinde geri ödenen ek ücreti ifade eder.

Bir sözleşmenin bir parçası olarak anlaşılabilirler:

Tüketici, daha sonra onun mülkü haline gelen meyve suyu gibi belirli bir içeriği satın alır. Bu durumda bir şişe olan ambalaj, üreticinin mülkiyetinde kalır; tüketici yalnızca belirli bir süre için ödünç alır ve içeriği kullandıktan sonra sahibine geri verir.

Depozito, sahibine ambalajın iade edilmesini sağlamaya yardımcı olur.


Çoğu zaman, bu sistemler, çoğunlukla şişeler olmak üzere yeniden kullanılabilir ambalajlar için mevcuttur, ancak diğer tek kullanımlık ürünler dahil edilebilir.

Birçok ülkede alışveriş sepetleri de bir DRS'nin parçasıdır. Çoğu durumda, üreticiler ambalajları kendileri toplamazlar, ancak organizasyon üyeleri tarafından ödenen hizmetin masraflarını toplayan, geri dönüştüren ve karşılayan bir üretici sorumluluk organizasyonuna katıldılar.

DRS, piyasa başarısızlıklarını düzeltmeye çalışarak ve negatif dışsallıkları -bu durumda, atık yönetimi maliyetlerini- içselleştirerek Pigovian vergileriyle aynı faydaları sağlayabilir.


DRS mekanizmaları bir dizi Avrupa ülkesinde uygulanmaktadır. Tek fark, sistemin yaşı ve dolayısıyla sistemlerle ilgili deneyimler değildir.

DRS ayrıca bölgesel kapsamları (belediye düzeyi, bölgesel, ulusal), sistem aracılığıyla toplanan ambalaj türü (genellikle içecek şişeleri, sıklıkla belirli içecek türlerine indirgenir; ayrıca kutular, ambalaj malzemeleri, folyolar ve daha fazlası) açısından da farklılık gösterir, politikası bağlamında (bazen düzenleyici önlemin bir parçasıdır; bazen Sanayi girişimleri sonucu onlar), organizasyon, perakende veya belediyeler, farklı iade noktaları tarafından yönetilen... üzerinden toplanan ambalaj (belediye düzeyinde, bölgesel, ulusal), tür açısından farklılık gösterir yanı sıra ödeme tutarı.

Bu farklılıklar sistemlerin karşılaştırılmasını zorlaştırır.


Ambalajlara uygulanan DRS, tüketicilerin bir ürünün fiyatına eklenen "ambalaj depozitosu" kapsamında belirli bir miktarı ödediği ve kullanılmış ambalajı iade ettiğinde geri aldığı bir sistem olarak tanımlanabilir.

Bu tür sistemler şu anda Finlandiya, Danimarka ve Almanya gibi bazı Avrupa ülkelerinde uygulanmaktadır, oysa İngiltere, Fransa ve Belçika gibi diğer ülkeler uygulamayı reddetmişlerdir.

İspanya'da, özellikle Balear Adaları, Katalonya ve Valensiya'nın doğu bölgelerinde, evsel atıkların geri dönüşüm oranlarını artırmak için böyle bir sistemin uygulanmasının uygunluğu konusunda devam eden bir tartışma var. 

DRS, uygulamaya konursa "cam şişeler 50 defadan fazla ve PET şişeler ise 25 defaya kadar tekrar kullanılabilir. Bu, hammadde ve enerji tasarrufu sağlar ve tek kullanımlık şişelere göre daha az CO2 salımlanır.


DRS'nin uygulamaya koyan bazı AB ülkeleri ve zorunlu olma yılları ve PET'lerin geri dönüşüm oranı aşağıdaki Tablo 1'de verilmiştir.
 

t1.JPG
Tablo 1. Bazı AB ülkelerinin depozito sistemi uygulamaya koyması 

 

1.jpg
Şekil 1. DRS uygulayan AB ülkeleri ve pet şişe geri dönüşüm oranı

 

AB ülkelerinde geri dönüşüm oranları ülkeden ülkeye değişir; ama aynı zamanda ülkeler içinde, farklı kaplar (içeceğin boyutu veya türü) için kısmen önemli ölçüde farklı oranlar mevcuttur.

t2-.JPG
Tablo 2. AB ülkelerinde depozito bedelleri

 

Danimarka ambalaj atığı Depozito Bedeli detayları Tablo 3'de verilmiştir.
 

t44.JPG
Tablo 3. Danimarka'da farklı ambalaj atıkları için depozito sisteminin detayları

 

İsveç'te ambalaj atığı depozito bedeli detayları Tablo 4'de verilmiştir. 
 

t3.JPG
Tablo 4. İsveç'te ambalaj atığı depozito bedeli

 

Satış noktaları en büyük karı, iade edilmeyen şişelerden elde ederler. İade edilmeyen her şişe çevre kirliliği demektir.

Almanya'daki tek kullanımlık PET şişeler, ortalama olarak yüzde 26 oranında geri dönüştürülmüş malzeme içermektedir.

Almanya'da; 200 metrekare ve üzeri olan tüm outletler sadece sattıkları malzemeleri, 200 metrekareden küçük mağazalar ise sadece sattıkları markaları kabul edebilirler.

Almanya'da 2020 yılı verilerine göre depozito sistemi ile ambalaj atıklarının iade edilebileceği yaklaşık 135 bin yer var. Çoğu lokasyonda (yüzde 80) otomatik makineler bulunurken, geri kalan sitelerde manuel kayıtlar bulunmakta.

Almanya "her şişe bir hediyedir" diyerek depozito sistemini teşvik etmekte.

Estonya'da depozito konteyneri satan perakendecilerin konteynerleri tesislerinde geri almaları gerekmektedir. Bayi satış alanı 200 metrekarenin üzerinde ise şart, 20-200metrekare arasında ise bayilik özgürlüğü almak için başvurabilir.

Finlandiya'da 5 bin 815 perakende geri dönüşüm noktası, 8 bin 758 HORECA geri dönüşüm noktası ve 343 ortak geri dönüşüm noktası var. Toplama sistemi yüzde 95 otomatik ve yüzde 5 manueldir.

Litvanya'da alanı 300 metrekareden fazla olan tüm dükkanlarda konteynerler depozito iadesi için iade edilebilir.

Norveç'te 15 bin depozito ödeme yeri var. Toplama sisteminin yüzde 95 otomatik/ yüzde 5 manueldir.

Yerel belediye tarafından analiz edilen ve kararlaştırılan bu yükümlülükten 20 m2'lik satış alanının altındaki şehir satıcıları depozito kaplarını geri almak zorunda değildir. Toplama sistemi yüzde 94 otomatik/yüzde 6 manuel.

DRS'nin ortakları kimler olacağı ortaya konmalı. Tüm ilgili taraflar yarınını görmeli, Her şey şeffaf olarak ortaya konmalı.

Kanun acilen uygulanmalı. Geç kalındığı zaman suç işlenmiş duruma düşülmemeli.

Ülkeden ülkeye farklı olmakla birlikte depozito Sistemi akım şeması Şekil 2'de verilmiştir.
 

2.jpg
Şekil 2. Depozito sistemine göre toplama sistemi

 

5,6 milyon nüfusa sahip Danimarka'da yaklaşık 6 bin ödeme/iade yeri oluşturulmuştur. Toplama sistemi yüzde 95 otomatik ve yüzde 5 manuel olarak yapılmaktadır.

Her ülkenin para malzeme akış sistemi var. Danimarka'nın para malzeme akış sistemi Şekil 3'de verilmiştir. 
 

3.jpg
Şekil 3. Danimarka'da depozito sisteminde para malzeme akış sistemi 

 

Romanya depozito sistemini uygulamaya koydu ve;

  • 1 Ekim 2022 ile 31 Aralık 2022 arasında yüzde 65 cam, yüzde 65 plastik, yüzde 65 metal
  • 2023 için yüzde 65 cam, yüzde 65 plastik, yüzde 65 metal
  • 2024 için yüzde 75 cam, yüzde 80 plastik, yüzde 80 metal
  • 2025 itibariyle yüzde 85 cam, yüzde 90 plastik, yüzde 90 metal 

geri kazanmayı hedeflemekte.

AB Döngüsel Ekonomi Eylem Planı'nda belirtildiği gibi döngüsel ekonomiye geçişin hızlandırılması ortak bir hedeftir ve DRS buna katkıda bulunmak ve 2030 yılına kadar tüm ambalajları yeniden kullanılabilir ve geri dönüştürülebilir hale getirme hedefine ulaşmak için çözümün bir parçasıdır.

Ayrıca, AB Tek Kullanımlık Plastikler Direktifi, 2025 yılına kadar plastik içecek şişeleri için yüzde 77 (2029 yılına kadar yüzde 90) ve 2025 yılına kadar PET şişelerde minimum yüzde 25 (2030 yılına kadar yüzde 30) toplama oranı uygular.

TÜİK 2020 yılı verilerine göre toplam evsel atık miktarı 2010'da 30 milyon ton/yıl iken 2020'de 35 milyon ton/yıl'a yükseldiği tespit edilmiştir. 

2017 yılı verilerine göre Türkiye'de kişi başına oluşan atık miktarı 425 kg/kişi/yıldır.

10 Aralık 2018 PAZARTESİ, Resmî Gazete Sayı: 30621 "Çevre Kanunun Depozito
EK MADDE 12- Çevre kirliliğinin önlenmesi amacıyla Bakanlık, belirleyeceği ambalajlar için depozito uygulamasını 1/1/2021 tarihinden itibaren zorunlu tutar."

Kanun acilen uygulamaya konmalı. Geç kalındığı zaman suç işlenmiş duruma düşülmemeli.

DRS altyapı yatırımında ve işletilmesinde;

  • Yaklaşık 300 bin piyasaya sürenin,
  • Büyükşehir Belediyelerinin
  • İlçe Belediyelerin,
  • Toplayıcıların (en kolay ayak),
  • Yetkilendirilmiş kuruluşların, 

rolleri ve sisteme katılım bedellerinin ne olacağı net olarak ortaya konmalı.


DRS'ne katılmayan piyasaya sürenlere yaptırım ne olacak?

Ambalaj atığı DRS'i ciddi yatırım gerektirir. Bu yatırımı kim/kimler nasıl yapacak ve maliyeti ne kadar olacak?

Yönetim sistemi nasıl olacak?

Bunlar net olarak ortaya konmalı...

Vatandaş olarak DRS'i;

  • Satın al
  • Depozito bedelini öde
  • İç -Boş kabı geri ver
  • Depozito bedelini geri al.

Bazı AB ülkelerinde DRS'ninin uygulanışı Resim 1'de verilmiştir.
 

r1.JPG
Resim 1. Toplama merkezleri/noktaları

   

Sorular;

  • Türkiye'de ambalaj atığı etiketleme sistemi altyapısı nasıl kurulacak?
     
  • DRS'ne katılmayan piyasaya sürenlere yaptırım ne olacak?
     
  • Depozito sisteminin ortakları kimler olacak?
     
  • Tüketicileri tebessüm ettirecek ve mutlu edecek ve sıkıntı oluşturmadan herkesin kabul edeceği bir sistem nasıl kurulacak?
     
  • Yüzbinlerce piyasaya sürenler nasıl bir araya gelecek?
     
  • Depozito noktaları nasıl oluşturulacak?
     
  • Altyapı maliyetlerini kimler nasıl ödeyecek?
     
  • Altyapı sistemi dahil toplama, taşıma ve geri dönüşüm bedelini kimler nasıl yapacak?

Sorular... Sorular... Müzakere edilmesi gereken sorular.

Yukarıdaki sorular sorumlu taraflar ile tartışılmalı ve sorumlular yarınını görmeli. 

Her şey şeffaf olarak ortaya konmalı.

DRS'i altyapı yatırımında;

  • Yaklaşık 300 bin piyasaya sürenin,
  • Büyükşehir Belediyelerinin
  • İlçe Belediyelerin,
  • Toplayıcıların (en kolay ayak),
  • Yetkilendirilmiş kuruluşların,

rolleri ve sisteme katılım bedelleri olacak net olarak ortaya konmalı.


DRS, dört temel bileşen;

  • Üreticiler (piyasaya sürenler)
  • Satıcılar (süpermarketler, marketler, bakkallar veya perakendeciler)
  • Müşteriler (tüketiciler)
  • Sistemi işletenler. 
  • Bu sistemde/planda roller tam olarak ortaya konmalı ki sistem verimli çalışsın
  • Şehirlerde kolay ulaşılan noktalarında depozito noktaları acilen oluşturulmalı.
  • Gerekli kalıcı yatırımlar yapılmalı.
  • Ve Akıllı toplama sistemi altlığı oluşturulmalı.

Depozito iade sistemi planının uygulamaya konulması, tek kullanımlık plastiklerin azaltılmasına, ülkemizin AB hedeflerine ulaşmasına ve daha geniş bir döngüsel ekonomiyi teşvik etmesine yardımcı olacaktır.

Akıllı DRS'ne geçilmesi halinde;

  • Vatandaş kazanacak.
  • Piyasaya sürenler kazanacak
  • Depozitolu atıkların çöp depolama gitmesi önlenecek.
  • Sera gazı CO2 salımı azalacak.
  • İklim değişikliği mücadeleye önemli katkı verecek.
  • Çevre kazanacak.
  • Enerji verimli kullanılacak.
  • Lineer ekonomiden döngüsel ekonomiye geçiş olacak.
  • Legal yeni iş alanları oluşacak.
  • Temiz kullanılmış ürünlerden daha enerji verimli yeni ürünler üretilecek.
  • Sistem uygulamaya konduktan 2 yıl sonra çöp depolama alanına giden atık miktarı 1 milyon ton azalacak.
  • Doğal kaynaklar korunacak.
  • Fosil yakıta olan bağımlılık azalacak.
  • Geri dönüşüm teknolojik kapasite gelişecek ve artacak.

DRS, yükümlü sektörler tarafından kar amacı gütmeyen bir yapıda kurulmalı, yürütülmeli, şeffaf bir raporlama ve doğrulama sistemine tabi olmalıdır.

Yeni, verimli DRS'nin optimize edilmiş bir şekilde uygulanmasını ve yönetimini sağlamak için içecek endüstrisi ve perakendeciler arasında ortak eylem ihtiyacının farkındadır.

Perakendeciler bu süreçte kritik bir rol oynamaktadır ve bu nedenle yönetişim yapısında üreticilere katılmaları gerekmektedir.


Ambalajların iade edilmesi kolay bir süreç olmalıdır.

Bu nedenle, geri ödeme sistemi tüketiciler için uygun olmalı. İlgili yerlerde dijital teknoloji seçeneklerinin araştırılması da dikkate alınmalı.

Perakendecilere, küçük operatörler için olası alan sınırlamalarına tabi olarak, piyasaya sürülen tüm ambalaj malzemelerini geri alma yetkisi verilmelidir.

DRS'leri, ambalaj atığı sorununu çözmek için etkili bir araçtır.

Tüketiciyi boş ambalajlarını iade etmeye teşvik ederek, daha fazla ambalaj yeniden kullanılacak, geri dönüştürülecek ve dolayısıyla çöp yakma fırınlarında, atıkların depolanmasında veya çevreye daha az çöp atılacak.

Bu süreçte Tüketicilerin eğitimi ve bilinçlendirme kampanyaları çok önemlidir: Tüketiciler DRS'nin nasıl çalıştığını ve konteynerleri geri getirmenin çevresel faydasını ne kadar çok anlarsa, DRS'ye o kadar çok katılacaklardır.

Lokanta, restoran, büfe, kafe, pastane ve benzeri hizmet sektörü gibi yerlerde depozito sisteminin uygulanmayacağı kamuoyu ile paylaşılmalı.

Buralarda depozitolu ürünler tüketildikten sonra tüketilen yerde kalmakta. Bu tür servis hizmeti veren yerler sadece depozito sistem dahil olmalı.

 

 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU