Kahire'den St. Petersburg'a Firkovitch yazma koleksiyonunun hikayesi

Ömercan Kaçar Independent Türkçe için yazdı

(ENA 1177.16 Recto, Princeton Geniza Project)

Tanrının isminin yazılı olduğu İbranice metinlerin yok edilmesi yasak olduğu için Yahudilerce dinî olsun olmasın bir çok yazılı metin sinagog deposu veya mezarlıkta yer alanan geniza (çoğul: genizot) adı verilen mekanlarda saklanmıştır.

Kahire'de birçok sinagogunun genizotunda yüzyıllarca korunan on binlerce el yazması, 19'uncu yüzyılın ikinci yarısında antik kitap satıcıları, koleksiyonerler ve seyyahların talanına uğramıştır.

Marina Rustow'a göre sadece Ben Ezra Sinagogu Genizasından 400 bin sayfalık yazılı metin alınıp götürülmüştür. 
 

1.jpg
Solomon Schechter, Kahire Genizası'nda, 1895'ler​​​​​​

 

Solomon Wertheimer (1866-1935), Salomon Munk (1805-1867), Abraham Firkovitch (1786-1874), Moses Wilhelm Shapira (1830-1884), Solomon Schechter (1847-1915) ve Elkan Nathan Adler (1861-1946) gibi isimler eliyle bu yazmalar Avrupa, Rusya ve Kuzey Amerika'nın çeşitli kütüphanelerine ve özel koleksiyonlarına satıldı/dağıtıldı.

Geniza ile arşiv arasında fark olduğuna dikkat edilmelidir. Arşivlerde belgeler belirli bir kategarizasyona tabi tutularak tasnif edilirken Geniza, belgelerin son durağı, mezarlığı gibidir.

Belgeler herhangi bir düzen ve tasnife tabi tutulmamıştır. Alış-veriş listeleri de evlilik anlaşmaları da yazmalar arasında bulunmaktadır.


Abraham Firkovitch

Karaim Yahudisi olan Abraham Firkovitch 1786'da Ukrayna'nın Lutsk şehrinde doğmuştur. 1922 yılında Kırım'ın Gözleve şehrine yerleşmiş ve 1925'te buradaki Karaim Yahudilerinin hazanı (topluluk lideri) olmuştur.

1830'da Kudüs'e hac yolculuğuna çıkmış dönüşte uğradığı Kahire'de genizalardan yazma eserler toplamıştır. 1832 yılında İstanbul'a gelmiş ancak buradaki Yahudi toplumuyla sıkıntı yaşayınca Kırım'a geri dönmüştür.  

Özellikle Karaim Yahudileri için önemli eserler kaleme alan Firkovitch 1875 yılında Çufutkale'de vefat etmiştir. Kahire'den elde ettiği yazma eserler günümüzde St. Petersburg Rusya Ulusal Kütüphanesi'nde Firkovitch koleksiyonu adıyla bulunmaktadır.
 

2.jpg
Abraham Firkovitch

 

Firkovitch yazma koleksiyonu

Firkovitch yazma koleksiyonundaki çoğu yazma Kahire Dâru İbn Sumayh Karaim sinagogundan alındı. İbrani alfabesiyle yazılan pek çok Arapça yazma bulunan koleksiyonda hem Yahudi hem müslüman müelliflerin eserleri bulunmaktadır.

Bu yazmaların büyük çoğunluğu İsrail Ulusal Kütüphanesi (NLI) tarafından 90'lı yıllarda mikro filme aktarıldı. 
 

3.jpg
İsrail Ulusal Kütüphanesi (NLI)

 

Koleksiyonda özellikle Mutezile tarihine ışık tutacak birçok eser bulunmaktadır. Bu bağlamda koleksiyon 2000'li yılların başında çeşitli projelerin araştırma konusu olmuştur.

Bu projeler arasında 2003 yılında başlayan David Sklare ve Sabine Schmidtke'nin başında bulunduğu Mu'tazilite Manuscripts Project Group, 2008-2013 yılları arasında AB destekli Rediscovering Theological Rationalism in the Medieval World of Islam vardır.


Firkovitch koleksiyonunda sadece İbranice ve Arapça yazmalar değil Seferad Yahudilerinin kullandığı Ladino dilinde eserler de bulunmaktadır.

Yaptığı araştırmayla bu belgeleri gün yüzüne çıkaran Alla Markova, yazmalar arasında dinî metinler, özel mektuplar, astronomiye ve eczacılığa dair belgeler olduğunu belirtmektedir.
 

4.jpg
Ladino dilinde yazılan Kanun-i Esasi (Osmanlı Anayasası), 1876 / Kaynak: https://mobile.twitter.com/chrisilver1/status/1357348762113351680

 

Moshe Almosnino ve Tratado de astrolabio

Ladino yazmaları arasında 1560 yılında İstanbul'da R. Moshe Almosnino (1515-Selanik-1580-İstanbul) tarafından kaleme alınmış Usturlap Risalesi (Tratado de astrolabio) adında astronomiye dair bir risale de yer almaktadır.
 

5.jpg
Moshe Almosnino'nun Aile Şeceresi. Kaynak: https://halakhaoftheday.org/2013/07/24/rabbi-moshe-almosnino-greece-1515-1580/)

 

Kitabın yazarı Moshe Almosnino, İber yarımadası dışında doğan ilk nesil Seferad Yahudilerindendir. 1515 yılında Selanik'te doğan Almosnino, Aragon'un ileri gelenlerinden olmasına rağmen engizisyondan kaçarak Osmanlı'ya gelen bir ailede dünyaya gelmiştir.

"Neve Shalom" Seferad Yahudi toplumunun hahamıdır. Seferad Yahudilerini temsilen II. Selim'le görüşmüştür. Astronomi alanındaki uzmanlığıyla bilinen Almosnino'nun çeşitli alanlara dair eserleri vardır.

Onlardan bazıları şöyledir: Yede moshe, Regimiento de la Vida ve Extremos y Grandezas de Constantinopla.
 

6.jpg
II. Selim (hs. 1566-1574)

 

Almosnino, Usturlap Risalesi'ni Selanik'teki evinden uzakta İstanbul'da hiçbir kitaba başvurmadan tamamen hafızasından yazdığını belirtmektedir:

Y porque al presente esto fuera de mi casa y tan desproveido de libros y algo remoto del estudio en estos tratados y lo que aqui escribo no es mas de cuanto se me representare en la memoria por satisfacer a su demanda…

(Markova 2020, sy. 7)
 


Ve şimdi evimden ırak ve kitaplardan mahrum ve o risalelerin çalışmalarından uzak olduğum için burada senin isteğini yerine getirmek için yazdığım sadece hafızamda olandır.


Almosnino eserini yazmaya başladığı tarihle ilgili şu bilgileri veriyor: 

en esta tierra de Costantinopla onde agora estamos en el dia de oy que son 13 de ģunio

(Markova 2020, sy. 7)
 


Şu an bulunduğumuz Konstantiniyye [İstanbul] topraklarında, bugün yani 13 Haziran'da


Buna göre 1560'nın Haziran ayında halen eserini yazıyordu.

Usturlap Risalesi, Firkovitch koleksiyonundaki birçok değerli yazmadan yalnızca bir tanesidir. Onun gibi binlerce eser çalışılmayı ve okuyucuyla buluşturulmayı beklemektedir.


Firkovitch yazma eser çalışmaları

Alanda çok eksik bulunmasına rağmen Firkovitch el yazmalarıyla ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Örneğin 1974'de Ben-Shammai, Karaim yazmalarında Mutezilî metinleri incelediği 'A Note on Some Karaite Copies of Mu'tazilite Writings' adında bir makale kaleme almıştır.

1997'de Sklare, David ve Haggai Ben-Shammai Judeo-Arabic Manuscripts in the Firkovitch Collections: The Works of Yūsuf al-Baṣīr adındaki çalışmalarında yazmaların bir kataloğunu çıkarmıştır. 

Sabine Schmidtke, 2007 yılında 'Mu'tazilī Manuscripts in the Abraham Firkovitch Collection, St. Petersburg: A Descriptive Catalogue' adlı kitap bölümünde Firkovitch koleksiyonundaki Mutezilî yazmaların bir kataloğunu hazırlamıştır.

Son yıllarda Geniza yazmaları ve Firkovitch koleksiyonuyla ilgili iki önemli çalışma yapıldı. 2020 yılında çıkan Jewish-Muslim Intellectual History Entangled: Textual Materials from the Firkovitch Collection ve Saint Petersburg ve The Lost Archive: Traces of a Caliphate in a Cairo Synagogue adlı kitaplar Geniza yazmalarına artan ilginin de bir göstergesi.

 

 

Kaynaklar:

Ben-Shammai, Haggai, "A Note on Some Karaite Copies of Mu'tazilite Writings". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 1974.
Jewish-Muslim Intellectual History Entangled: Textual Materials from the Firkovitch Collection, Saint Petersburg, Camilla Adang, Bruno Chiesa, Omar Hamdan, Wilferd Madelung, Sabine Schmidtke and Jan Thiele (edt.), Cambridge, UK: Open Book Publishers, 2020.
Marina Rustow, The Lost Archive: Traces of a Caliphate in a Cairo Synagogue, Princeton University Press, 2020.
Markova, "A, Judeo-Spanish Manuscripts in the Firkovitch Collections", Intellectual History of the Islamicate World, 9(1-2), . (2020), 88-101.
Schmidtke, Sabine, "Mu'tazilī Manuscripts in the Abraham Firkovitch Collection, St. Petersburg: A Descriptive Catalogue", A Common Rationality: Mu'tazilism in Islam and Judaism içinde, Camilla Adang, David Sklare and Sabine Schmidtke (edt.), 2007, 377-462.
Sklare, David, and Haggai Ben-Shammai, Judeo-Arabic Manuscripts in the Firkovitch Collections: The Works of Yūsuf al-Baṣīr, The Israel Academy of Sciences and Humanities, 1997.
https://cordis.europa.eu/project/id/229460

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU