Prina yağı tehlikeli mi; kanserojen madde içeriyor mu?

Şaşırmak zihnin ilacı.

Ne kadar alışırsak aklımız o kadar körleşir.

Zeytinyağı üretiminde zeytinlerin sıkılmasından arta kalan çekirdek, kabuk ve cüzi miktarda yağ içeren zeytin posasına (küspesine) prina denir.

Prina, zeytinyağı tamamen çıkarıldıktan sonra geriye kalan zeytin kalıntılarından üretilir. 

Prina yağı kanserojen madde içeren en düşük kalitede yağdır. 

100 kilogram zeytinin işlenmesinden ortalama olarak 35-45 kilogram prina atığı oluşur.

100 kilogram prinadan ortalama 6-8 kilogram prina yağı üretilir. 

Prina, su, yağ, selüloz, lignin, protein, çözülebilir karbonhidratlar, fenol içerir.

Türkiye'de şu miktarlarda prina oluşur:

• 3 fazlı üretimde oluşan prina miktarı 368 bin 981 ton/sezon
• 2 fazlı üretimde oluşan prina miktarı 273 bin 982 ton/sezon
• Toplamda oluşan prina miktarı 642 bin 963 ton/sezon

.Yağ çıkarma sistemine bağlı olarak prinanın içerdiği yağ oranları değişiklik gösterir.

Örneğin, sulu sistemle elde edilen prinada yüzde 8 oranında, kuru sistemle elde edilen prinada yüzde 6 oranında, kontinü sistemle elde edilen prinalarda ise yüzde 4 civarında yağ kaldığı tespit edildi. 

Yakıt olarak kullanılacak prinanın içeriğindeki;

• Maksimum yüzde 15 nem
• Maksimum yüzde 1,5 yağ (kuru bazda)
• Kalorifik değeri (min) 3700 Kcal/kg
• Sodyum (Na) 300 ppm
• Kül yüzde 4'ü

geçmemeli. 

Yakıt olarak kullanan işletmeler, kullanılan prinanın özelliklerini analiz sertifikası ile belgelemek zorundadır.

Nihai rafinasyon ürünü olan prina yağını gıda sanayiinde ve yemeklik olarak kullanmak isteyen ülkeler, analitik özellikleri, kalite kriterleri, sterol kompozisyonu ve eritrodiol+uvaol miktarlarının standarttaki sınırlarını belirtilmişlerdir.

Benzo (a) Pren, polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAH) grubuna aittir.
 

Şekil 1. Kanserojen Benzo[a]Pren, Krizen, Benzo(b)Floranten ve Benzo(a)Antrasen'in kimyasal yapısı

Prinanın petrolden yapılmış kimyasal çözücü hekzan ile ekstraksiyon sürecinin bir sonucu Benzo (a) Pren içerebilir.

Kanserojen ve mutajen olan Benzo (a) Prenin uzun vadeli sağlık etkileri ölümcül olabilir.

Prina yağında, alfa-Benzo (a) piren (veya Benzo-a-Pren), sınır değerlerinin altında olduğuna dikkat edilmeli ve sık sık kontrolleri yapılmalı. 

Sınır değerlerinin üzerinde Benzo (a) Pren içeren prina yağı tehlikeli kimyasaldır. 

Prina yağı, oleik asit olarak ifade edilen, 100 gram başına bir grama veya yüzde 1,0'a eşit veya daha az serbest asitliğe sahip olmalı.

Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), prina yağında benzo (a) pren maksimum 1-2 µg/kg olmalı. Benzo-a-piren) bir polisiklik aromatik hidrokarbondur (PAH).

2001 yılında İspanyol mevzuatı, rafine prina yağında bulunan aşağıdaki sekiz PAH için maksimum limitler belirledi: benzo(a)piren (BaP); benzo(e)piren (BeP); benzo(a)antrasen (BaA); benzo(b)-floranten (BbF); benzo(k)floranten (BkF); dibenzo(a,h)-antrasen (DahA); benzo(g,h,i)perilen (BghiP); ve indeno(1,2,3-c,d)piren (IP). Her bir PAH'ın konsantrasyonu tek başına 2 µg/kg yağı ve toplamları 5 µg/kg yağı aşmamalı.

Uluslararası Zeytinyağı Konseyi 2001 yılında zeytinyağında Benzo (a) Pren ve diğer PAH'ların tolere edilebilir maksimum konsantrasyonu olarak 2 µg/kg değerini önermiştir.

Aynı konsantrasyon İngiltere ve İrlanda'daki Gıda Güvenliği Otoritesi tarafından da kabul edildi.

Daha sonra Avrupa Birliği (208/2005 sayılı Komisyon Yönetmeliği) Gıda Bilimsel Komitesi, BaP'nin bazı kanserojen PAH'ların oluşumu ve etkisi için bir belirteç olarak kullanılabileceği sonucuna vardı.

Avrupa Komisyonu, halk sağlığını korumak ve pazar birliğini sağlamak amacıyla bazı gıdalarda BaP (Benzo (a) Pren için maksimum bir seviye belirlemiş ve sıvı ve katı yağlar için sınır değer olarak maksimum 2 µg/kg BaP belirledi.

05 Kasım 2023 Resmî Gazete Sayılı Türk Gıda Kodeksi Bulaşanlar Yönetmeliği'nde katı ve sıvı yağlarda, Benzo (a) Pren için sınır değer maksimum 2 µg/kg ve PAH toplamı: Benzo (a) Pren, Benz (a) anthrasen, Benzo (b) floranthen and krisen maksimum 10 µg/kg'dır.

Bu değer Avrupa Birliği sınır değerlerinden 5 kat yüksektir. 

Prina yağında kilogram başına 2 mikrogramdan daha az alfa Benzo (a) Pren (BaP) içerdiği belgelenmediği ve prina yağı gıda etiketlerinin üzerinde yazılmadığı sürece prina yağı yiyeceklerde kesinlikle kullanılmamalı. 

İngiltere Gıda Standartları Ajansı'na göre, 2001 yılında Yunanistan, İspanya ve İtalya'dan gelen bazı prina yağı örneklerinde 9 ile 43 µg/kg arasında değişen Benzo (a) Pren seviyeleri tespit edildi.

Sınır değerlerinden 4,5 ila  21,5 kat daha yüksek miktarda Benzo (a) Pren olduğu tespit edildi.

Prina yağı, Gıda Standartları Ajansı'nın 6 Temmuz'da İspanyol prina yağını İngiltere pazarından çekme yönündeki daha önceki eyleminin ardından geldi.

İspanya en büyük zeytinyağı üreticisiydi. İspanyol hükümeti, prina yağı içinde yüksek düzeyde polisiklik aromatik hidrokarbon (PAH) bulduktan sonra prina yağını 2001 yılında yasaklamıştır. İspanya'da prina yağı ile ilgili ciddi bir takip ve kontrol sistemi var.

AB'nin Yeni İçme Suyu Direktifine göre içme suyunda Benzo (b) Fluoranthene, Benzo (k) f-Fluoranthene, Benzo (ghi) Perylene ve indeno (1,2,3-cd) pyrene toplamı 0.10 μg/lt'yi geçmemelidir. Ayrıca Benzo (a) Pren miktarı 0,01 μg/lt'yi geçmemeli. 

İngiltere'de üretilen gıda sektöründe prina yağı kullanılmıyor.

Prina zeytinyağı, özellikle Benzo (a) Piren olmak üzere PAH'ların varlığı nedeniyle İspanya, Yeni Zelanda ve Almanya'da yasaklandı.

İran'da prina yağı yasaklandı.

2001 yılında Suudi Arabistan, prinadan yapılan zeytinyağı ithalatını yasakladı. Yıl 2001, prina yağı, Dubai'de de yasaklandı.

Prina yağı, İtalya'da da yasaklandı.

Zeytin posasındaki (küspesindeki) yağlar zararlı kimyasal çözücüler kullanarak ektrakte edilir.

Çözme ve ektrakte etme sürecinde genel olarak hekzan solventi kullanılır (bu, kelimenin tam anlamıyla yağın son damlasının sıkılması anlamına gelir) ve bu uygulamadan çıkan sıvının içindeki hekzan çözücüsünü uzaklaştırmak için ısıl işleme tabi tutulması gerekir.

Isıl işlemle yağ ve çözücü karışımı çözücü buharlaşana kadar 60^oC ila 90^oC arasında ısıtılır.
 

Şekil 2. Kimyasal çözücü hekzanın yapısı 

Türkiye'de prina yağları içindeki Benzo (a) Pren miktarı tespit edilmeli ve 1 milyon miligram içinde 2 miligram ve üzerinde Benzo (a) Pren içerenlerin gıda amaçlı kullanılması acilen yasaklanmalı.

Ve prina yağı etiketlerinin üzerinde Benzo (a) Pren miktarı mutlaka yazılmalı.   

Prinadan elde edilen yağlar, genel olarak kozmetik ve sabun sektöründe kullanılıyor.

Eskiden prina yağı sadece aşağıdaki sektörler kullanılırdı.

Mevzuat değişti ve üretime başlandı. 

Yağı alınmış prina kükürt içermemesi ve düşük kül içeriğinden dolayı enerji kaynakları arasında yerini alıyor.

Besleyici ve yumuşatıcı özellikleri nedeniyle prina yağı; 

• Sabun
• Şampuan
• Saç kremi 
• Losyon
• Balsam

üreticileri tarafından talep ediliyor.

Ayrıca, yağı alınmış prina, hayvan yemi ve kompost gübre olarak da kullanılabiliyor.

Prinadan kompost üretilir ve toprakta kullanılırsa;

• Toprak iyileştici
• Toprağın karbon oranını artırıcı
• Toprağı karbon yutak alanı haline dönüştürücü
• Toprağın su tutma kapasitesini artırıcı

olarak önemli bir kompost hammaddesidir.
 

Şekil 3. Prina yağı analiz metotları tebliği

Kanser yapıcı kimyasallar içeren prina yağı yasaklanmalı. Ucuz diye insan sağlığı riske sokulmamalı ve kanser hastalığı tetiklenmemeli.

Lokanta, restoran ve fast-foodlarda prina yağından kızartma yapılıp yapılmadığı mutlaka araştırılmalı.

Yemeklerde prina yağı kullanılıp kullanılmadığı denetlenmeli, sorgulanmalı ve incelenmeli.

Türkiye'de yılda ortalama 12 milyon kilogram prina yağı üretiliyor.

Bunların ne kadar kanser yapıcı benzo (a) pren içerdiği denetlenmeli, kontrolü yapılmalı ve nerelerde kullanıldığı kamuoyu ile paylaşılmalı. 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.