Tenzin Gyatso, ülkemizde ve dünyada tanına adıyla Dalay Lama.
Dalay Lama aslında Tibetlilerin "siyasi" ve ruhani liderleri için kullanılan bir sıfat.
14. Dalay Lama Tenzin Gyatso'ya nisan ayı başında Hindistan'ın Dharamshala'daki Thekchen Choeling Tsuglagkhang tapınağında Uzun Yaşam Duası (tenshug) yapıldı.
Tibet Budist ritüelinde tenshung birinin ruhani rehberinin esenliği için yapılan içten duayı ifade ediyor.
89 yaşındaki Tenzin Gyatso, tenshung töreninde, sağlığının iyi olduğunu ve muhtemelen 15-20 yıl daha yaşayacağını söyledi.
Fakat Tenzin Gyatso'nun yaşının ilerlemesi nedeniyle son yıllarda, 15. Dalay Lama'nın kim olacağı ve Çin tarafından mı yoksa geleneksel öğretiye göre mi belirleneceği de artık daha fazla tartışılır oldu.
Şüphesiz 15. Dalay Lama'nın başka bir bedende tekrar ortaya çıkmasını ifade eden "reenkarnasyonunun" ABD, Çin ve Hindistan için siyasi sonuçları olacak.
Genellikle de 14. Dalay Lama'nın doğum günlerinde (6 Temmuz) benzer tartışmalar olsa da yaşı ilerledikçe bu tartışmaların önemi artıyor.
Tenzin Gyatso, Moğolistan'da içine alan Tibet Budizmi'nin en üst ruhani şahsiyeti, Tibet'teki sürgün hükümetinin Hindistan'ın Dharamsala şehrindeki kurucusu.
Aynı zamanda Tibet Budizm'inin dünyaca tanınmış karizmatik lideri konumunda.
Temmuz 1935 yılında Tibet'te 16 çocuklu çiftçi bir ailenin 5. çocuğu olarak doğan Tenzin Gyatso 2 yaşında iken tulku olarak, yani 13. Dalay Lama'ın yeniden dünyaya gelmişi (reekarnasyon) olarak seçildi.
1940'ta da 14. Dalay Lama görevini üstlendi.
Mao Zedong önderliğindeki Komünistlerin 1949'daki devrimi sonrasında Tibet'teki Lhasa yönetimiyle 1951'de yapılan "On Yedi Nokta Antlaşması"yla Çin'in bir parçası oldu.
Yaklaşık 9 yıl 14. Dalay Lama'nın ruhani ve siyasi liderliğindeki Tibet'teki otonom yönetiminin Çin merkezi hükümeti arası da genellikle sorunlu oldu.
Tibetlilerin 1959'da isyanı nedeniyle Çin Halk Kurtuluş Ordusu Tibet'in başkenti Lhasa'yı kuşatmış, 14. Dalay Lama Hindistan Başbakanı Jawaharlal Nehru'nun davetiyle Mart 1959'da Tibet'i terk ederek Hindistan'a yerleşti.
Böylece 14. Dalay Lama Tibet Hükümet Konseyi Kashag'ı 1959'da Hindistan'ın Dharamshala şehrinde yeniden kurdu.
Sürgünde Tibet Hükümeti de (STH) böylece kurulmuş oldu.
Aynı zamanda 14. Dalay Lama'ya Hindistan'ın kucak açması Çin'le sorunlarına bir yenisi eklenmiş oldu.
Her ne kadar Tenzin Gyatso 2011'de herhangi bir siyasi ve idari bir görev üstlenmemeye kadar verse de konumu ve geçmişi nedeniyle bütün politik bir figür olma konumunu istemese de sürdürdüğünü söylemek mümkün.
Çin de 14. Dalay Lama'nın neredeyse bütün uluslararası görüşmelerini, konuşmalarını siyasi bir perspektiften okuyor.
Dalay Lama, bağımsızlık amaçlarının olmadığını fakat Tibet'in kültürünün ve mirasının korunduğu anlamlı bir otonomi istediklerini söylüyor.
Fakat Tenzin Gyatso'nun bu söyleminin Pekin'i tatmin ettiğini söylemek mümkün değil.
Pekin ise 14. Dalay Lama'yı ayrılıkçı faaliyetlerle suçluyor ve Tibetli montların kendilerini yakma protestolarından ve 2008'deki Tibet ayaklanmasından sorumlu tutuyor.
Anlaşılan 14. Dalay Lama'nın "ayrılıkçı" olmayan dili Çin tarafından pek kabul görmüyor.
Çin, Tenzin Gyatso sonrası için şimdiden önlemlerini almaya başlamış gözüküyor.
Tenzin Gyatso'ya yakın kaynaklar, nisan ayı başında yapılan törenin ardından Çinli yetkililerin Tibet'in tarihi Amdo eyaletinin büyük bir bölümünü kapsayan ve Gansu eyaleti bölgesinde Tibetli Budist rahiplere Dalay Lama'nın ölümü halinde uyulması gereken kuralları belirten bir eğitim kılavuzu dağıtıldığını iddia ediyorlar.
Bu kılavuzda Tibet ruhani liderinin fotoğraflarını taşımak ve "yasadışı dini faaliyetler ve ayinler" yapmak yasaklanıyor.
Ayrıca bahsi geçen kılavuzda Dalay Lama'nın reenkarnasyon tanıma sürecinin aksatılmaması için de uyarıların oldu belirtiliyor.
Ayrıca bu kılavuzda "ayrılıkçı fikirlere ve gruplara taviz verilmemesi" de vurgulanıyor.
Geleneksel olarak, Dalay Lama öldükten sonra reenkarnasyonunu bulmak için, öldüğünde nereye baktığı, yakıldığında dumanın hangi yöne doğru estiği, Tibet'te bir kehanet gölü olan Lhamo Latso'dan yorumlanan görüntüler gibi bir araştırma süreci başlar.
Bu işaretlere temel alınarak, ölüm tarihi civarında doğan ve bu işaretlere uyan çocukları bulmak için ekipler gönderilir.
Geçmişte mevcut Dalay Lama ölmeden de işaretler temelinde reenkarne olduğu durumlar olmuş.
14. Dalay Lama'nın nasıl bulunduğunu konu alan 1997 yapımı Kundun filminde de olduğu gibi... Ve sonrasında da bulunan çocuklar bir dizi testten geçirilir.
Genellikle Dalay Lama'ların çoğu Tibet'te ortaya çıksa da 4. Dalay Lama Yonten Gyatso Moğolistan'da, 6. Dalay Lama Tsangyang Gyatso'da Hindistan'da doğdu.
14. Dalay Lama'nın da reenkarnesinde olduğu gibi, bu süreç yıllar alabiliyor.
Tenzin Gyatso 1937'e 13. Dalay Lama'nın ölümünden 4 yıl sonra 2 yaşındayken reenkarne oldu.
Tibetli Budistler, gelenekte ve daha öncekiler gibi 15. Dalay Lama'nın reenkarne olacağını ve üst düzey bir konsey tarafından belirleneceğine inanıyor.
Çin ise 15. Dalay Lama'nın belirlenmesinde etkili olmaya çalışıyor.
Tabii ki, bu soruna 65 yıldır 14. Dalay Lama'yı ülkesinde misafir eden Hindistan ve ABD de müdahil.
Dalay Lama'nın Hindistan'da yaşıyor olması da Çin'le aralarındaki en hassas konulardan biri olmayı sürdürüyor.
Dünyanın çatısı olarak tanınan ortalama 4 bin 900 metre yükseltideki bir platodan oluşan Çin'in sorunlu bölgesi Tibet, Çin ile Hindistan arasındaki stratejik bir sınır hattı.
Çin'in 15. Dalay Lama'nın kendi istediği ve Pekin'le iş birliği yapabilecek birisinin olmasını istediği açık.
Dalay Lama yaptığı bir mülakatta Tibet'te mevcut durumun devam etmesi durumunda Tibet dışında Çin kontrolünün olmadığı bir bölgede yeniden doğacağını (reenkarne) ifade ediyor.
Bunu hem dini hem de siyasi bir açıklama olarak okumak mümkün.
Bu ifade aynı zamanda Çin'de ya da Tibet'te ortaya çıkmayacağını dolayısıyla Pekin'in 15. Dalay Lama'nın belirlenmesi konusundaki etkisini geçersiz kılmaya yönelik bir açıklama olarak da okumak mümkün.
Muhtemelen Tenzin Gyasto ve ekibinin güvenlik endişesi de var.
Tibet Budizmi'nin en önemli ikinci figürü 10. Panchen Lama'nın 1989'da ölümü sonrasında, Tibetli bir çoçuk olan Gedhun Choekyi Nyima olarak geleneksel yollarla reenkarne olmuştu.
STH'ye göre, reenkarnasyondan 3 gün sonra Gedhun ve ailesi Çin hükümeti tarafından ortadan kaybedildi ve yerine yeni bir Panchen Lama atandı.
STH, 15. Dalay Lama'nın Tibet'te reenkarnasyonunu geçmiş tecrübeler nedeniyle riskli görüyor olabilir.
14. Dalay Lama sonrası için diğer bir senaryoda, 15. Dalay Lama reenkarne olana kadar, Tenzin Gyatso'nun yerine bir vekil ataması.
Bu durum da Tibet Budizmi'nin dini ve siyasi merkezinin Hindistan olmaya devam edeceği anlamına geliyor.
Bu durumda 15. Dalay Lama'nın da Hindistan'da yerleşik olması Yeni Delhi'ye Pekin üzerinde stratejik bir üstünlük sağlaması anlamına geliyor.
ABD de Dalay Lama'yı seçme hakkının Tibetlilere ait olduğunu belirterek Hindistan'la benzer bir pozisyonda.
Çin ayrıca istemediği gelişmelere ön almak için 2007'de üst düzey Budistlerin reenkarnasyonunu izne bağlamıştı.
Pekin, Tibet'in Çin'e katılışının 70. yılında Mayıs 2021'de yayımladığı Tibet Beyaz Kitap'ta Dalay Lama da dahil olmak üzere üst düzey Budist Lamaların tüm reenkarnasyonlarının onaylanması gerektiğini yeniledi.
Fakat Pekin'in bu yaklaşımı STH ve Dalay Lama tarafından ateist bir hükümetin ruhani işlere karışmasının doğru olmadığı belirtilerek eleştirildi.
Sonuç
Sürgündeki Tibet Hükümeti, Çin'in bir sonraki Dalay Lama'nın seçimini kontrol etme girişimimi kabul etmiyor.
Hem Tibet diasporasının ekseriyeti 1951'deki birleşmeyi Çin'in "barışçıl özgürleşme" olarak değil, "Çin işgali" olarak nitelemekte ve insan hakları örgütleri de Pekin'in Tibet politikasını eleştiriyor.
Özellikle Çin Başkanı Şi Cinping'in 2016'da uygulamaya koyduğu Çin'deki dinlerin Sinifikasyonunu yani "Çinlileştirilmesini" kültürel asimilasyon olarak görülüyor.
Muhtemel senaryoya göre, iki Dalay Lama ilan edilecek. Hem Pekin'in seçtiği bir Dalay Lama hem de 14. Dalay Lama'nın üst düzey müritlerinin oluşturduğu konseyin belirlediği.
Dolayısıyla bir Dalay Lama Çin'de bir Dalay Lama Hindistan'da olacak.
Bu durumda muhtemelen yeni tartışmalar, Tibet'te toplumsal olaylar, özellikle Çin'in Hindistan ve ABD'yle gerilimleri de sürpriz olmayacak.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
