Çalışma hayatının temel prensiplerinden biri olan ücret kavramının, nitelik olarak ve ödenme şekillerine göre farklı tanımları bulunsa da basit anlamda ücret, yapılan işin karşılığıdır.

Anayasamızda ücretin tanımına "emeğin karşılığı" olarak yer veriliyor, 4857 sayılı İş Kanunu'nda ise ücret "bir kimseye bir iş karşılığında işveren veya üçüncü kişiler tarafından sağlanan ve para ile ödenen tutar" olarak tanımlanıyor. 

Bu anlamda çalışma hayatında işçi ve işveren arasında kurulan iş ilişkilerinde işçilerce yapılan iş ve verilen emeğin karşılığının ücret olarak ödenmesi temel kuraldır.

Ücretin temel ücret, hafta tatili ücreti, ulusal bayram ve genel tatil ücreti, fazla çalışma ücreti, yıllık izin ücreti ve diğer şekillerde ödenmesi esas olmakla birlikte, ücret karşılığının "izin" olarak kullandırıldığı tek durum işçilere yapmış oldukları fazla çalışma karşılığında serbest zaman olarak adlandırılan boş zaman iznidir. 

Serbest zaman uygulaması haftalık çalışma süresinin aşıldığı durumlarda işçilerin bu fazla çalışmalarının karşılığını ücret olarak almak yerine, izin olarak kullanmalarını mümkün kılan bir uygulamadır. 

Burada önemli olan işçinin fazla çalışma ücreti yerine serbest zaman kullanmayı tercih etmesidir, zira fazla çalışmanın karşılığının ücret olarak ödenmesi esas olduğundan bu çalışmalar karşılığında işçinin talebi olmadan serbest zaman kullandırılamaz. 

Bu anlamda serbest zaman izni, İş Kanunu'nda düzenlenen fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmalarda işçilere bu süreler karşılığında hak kazanmış oldukları ücrete alternatif olarak kullanılabilen izin türüdür. 

Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma nedir?

Bilindiği gibi, çalışma süresi haftada en çok 45 saattir.

Bu süreyi aşan çalışmalar ise fazla çalışma sayılır ve her bir saat fazla çalışmanın karşılığı işçilere saatlik ücretlerinin yüzde 50 artırılması suretiyle ödenir. 

Çalışma sürelerinin haftalık 45 saatin altında belirlendiği durumlarda ise belirlenen haftalık çalışma süresini aşan ve 45 saate kadar olan çalışmalar ise fazla sürelerle çalışma sayılır ve her 1 saat fazla sürelerle çalışmanın karşılığı işçilere saatlik ücretlerinin yüzde 25 artırılması suretiyle ödenir.

Ne kadar serbest zaman hakkım var?

Fazla çalışma karşılığı olarak verilen serbest zaman, işçinin sağlığının korunması amacıyla zamlı fazla çalışma ücreti yerine ikame edilebilen, ücret kaybına yol açmayan ve çalışma süresinden sayılan bir dinlenme zamanıdır.

Fazla çalışma karşılığında işçi ücret yerine serbest zaman kullanmayı talep ediyorsa, her 1 saat fazla çalışma için 1 saat 30 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

Fazla sürelerle çalışma karşılığında işçi ücret yerine serbest zaman kullanmayı talep ediyorsa her 1 saat fazla sürelerle çalışma için 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.

İşçi hak ettiği serbest zamanı 6 ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

Serbest zamanımı istediğim gibi kullanabilir miyim?

Fazla çalışma yapan işçinin 6 ay içerisinde yazılı olarak bildirerek iş yeri için uygun bir tarihte, iş günleri içerisinde aralıksız ve ücret kesintisi olmadan serbest zaman iznini kullanma hakkı vardır.

İşçinin, İş Kanunu'ndan ve sözleşmelerden kaynaklanan resmî tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz. Aynı şekilde serbest zaman ile yıllık izin süreleri de iç içe geçemez.

İşyerinde haftanın 5 iş günü çalışılıyor ve cumartesi günleri çalışılmıyorsa, cumartesi günleri serbest zaman olarak sayılamaz.

İş Kanunu serbest zaman uygulamasını olağan nedenlerle fazla çalışmalarla sınırlamıştır.

İşçi, zorunlu nedenlerle ve olağanüstü hallerde yapılacak fazla çalışmalarda zamlı ücret yerine serbest zaman kullandırılmasını talep edemez.

İş yerinde olağanüstü bir durum olması veya iş yoğunluğu olması durumunda 6 aylık süre içerisinde işçinin serbest zaman izni kullanma imkânı olmaması durumunda, fazla çalışma saatleri karşılığında hak edilen ücret ödenmelidir. 

Bu durumda serbest zaman izni kullandırmayan işverene ayrıca idari para cezası uygulanır.

Serbest zaman kullanmak zorunda mıyım?

Fazla çalışma karşılığı serbest zaman uygulaması yalnızca işçinin talebiyle gerçekleşebilir. 

Fazla çalışma karşılığı serbest zaman kullanmak talebe bağlı olduğundan zorunlu bir uygulama değildir. 

Ancak işveren işçinin serbest zaman talebiyle bağlıdır ve işveren işçinin serbest zaman talebini reddedemez. 

İşveren, bu konuda tek taraflı bir karar alamaz. İşçilere serbest zaman kullandırılması iş sözleşmesiyle işverenin kararına bırakılamaz.

İşçi ve işveren arasında iş sözleşmesi yapılırken ücret yerine serbest zaman kullandırılacağı yönünde düzenlenen hükümlerin geçerliliği bulunmaz. 

Aynı şekilde toplu iş sözleşmesiyle işçiden bu yönde bir rızanın alınması da mümkün değildir.

Serbest zaman kullanmak istemeyen işçiye ise yapmış olduğu fazla çalışmaları karşılığında ücret ödenir.

Bununla birlikte işçi gerçekleştirdiği fazla çalışmanın bir kısmını zamlı ücret bir kısmını da serbest zaman kullandırılması şeklinde de talep edebilir. Zira kanunda bunu yasaklayan bir hüküm yok. 

İşçi serbest zaman talebinde ihtiyacına göre değişiklik yaparak bir ayda yaptığı fazla çalışma karşılığında ücretinin ödenmesini, diğer ayda yaptığı fazla çalışma için ise serbest zaman kullanmayı talep edebilir. 

Örneğin, haftalık normal çalışma süresi 45 saat olan bir işçi o hafta ara dinlenmesi süreleri düşüldükten sonra toplam 53 saat çalıştığında; 8 saatlik normal çalışma süresi dışındaki fazla çalışmanın karşılığında 12 saat serbest zamana hak kazanacaktır.

Haftalık çalışma süresi 42 saat olan ancak haftada 53 saat çalışan bir işçi ise 45 saate kadar yapmış olduğu 3 saat fazla sürelerle çalışmanın karşılığında 3 saat 45 dakika, 45 saati aşan kısım olan 5 saat fazla çalışmasının karşılığında ise 7,5 saat serbest zamana hak kazanacaktır.
 

6 ay içinde kullanmayı unutma!

Serbest zaman, fazla çalışmanın gerçekleştiği tarihten itibaren 6 ay içinde kullanılmalıdır. 

İşçi serbest zaman talep hakkını fazla çalışma ya da fazla sürelerle çalışma yaptıktan sonra en geç fazla çalışma ücreti işverence ödenmeden önce kullanmalıdır.

İş Kanunu açıkça serbest zaman kullanımı için 6 aylık süre koymuştur. 

6 aylık süre dolduktan sonra serbest zaman alacağı paraya dönüşür. 

Tarafların anlaşmasıyla dahi olsa 6 ay geçtikten sonra serbest zaman kullanılamaz.

Hak kazandığım serbest zamanımı kullanamadım, geriye dönük fazla mesai ücreti talep edebilir miyim?

Serbest zaman uygulamasının geçerliliği fazla çalışmanın yapıldığı tarihten itibaren başlar ve 6 ay içinde işçi tarafından bu izin hakkı kullanılmalıdır. 

Bu süre zarfında serbest zaman kullanılmadığında, işçinin fazla çalışmalarının karşılığı ücret alacağına dönüşür ve işveren tarafından zamlı ücret olarak ödenmesi gerekir. 

Böyle bir durumda işçi kendisine süresinde kullandırılmayan serbest zaman yerine zamlı ücretini talep etme hakkına sahiptir. 

İşçiye süresi içerisinde serbest zaman kullandırmayan işveren de bu ücreti ödemekle yükümlü olur. 

Aksi takdirde hem serbest zamanın kanuna uygun şekilde kullandırılmaması hem de ücretin ödenmemesi veya geç ödenmemesi nedeniyle işveren için idari yaptırım söz konusu olacaktır.

 

Sorularınız için: [email protected]

 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.