Araştımacı Îd el-Yahya ve Abdurrahman es-Senâdî, 18 Mayıs 2022 tarihinde Mekke-Medine arasında hac güzergahını incelemek için yaptıkları bir yolculukta bir kaya yazıtına denk gelirler.
Yazının okunması gayet zor olduğu için daha önce yaptığı kaya yazıtı keşifleriyle bilinen kaya yazıtları okuma uzmanı araştırmacı Muhammed el-Muğazzevî'ye haber verirler.
Muğazzevî, yazıtı okuyup bitirdiğinde heyecanını gizleyemez. Okudukları Hz. Osman'ın halife seçildiği yılın kaydını içermektedir.
Hz. Osman kaya yazıtının tercümesi:
Allah için ve [bunu] [Osman] bin Affan'ın halife seçildiği tarihte, 24 senesinde yazdım. Ben Abdullah bin Sa'd bin Zeyd.
Ben Utbe bin Rüşd (Râşid ?) el-Meshakî (Mesâhikî ?)
Diğer erken dönem İslam tarihi olayları gibi Hz. Osman'ın halife seçilmesi olayı ve seçildiği tarihe dair bilgi, çeşitli yazılı ve sözlü tarih kaynakları tarafından aktarılarak günümüze ulaşmaktadır.
Genelde insanların yaşadıkları yerlerde, özelde ise yolcuların geçtikleri yerlerde hatıra bırakmak için yazdıkları bu tür "hatıra kaya yazıtları" son yıllarda yapılan keşiflerle birlikte yeni bir kaynak olarak diğerlerine eklenmiş oldu.
Abdullah bin Sa'd isimli kişi, kendi ismini kaya üzerine yazarak ebedîleştirirken tarihî bir olaya da şahitlik etmiş olmaktadır.
Hem İslam öncesi hem de erken İslam tarihi Arap kültüründe önemli olayları esas alarak tarihlendirme bilinen ve yaygın bir durumdur.
Bununla uyumlu olarak Abdullah bin Sa'd yazısını ne zaman yazdığını halife seçimi gibi önemli bir olayla kayıtlamaktadır.
Yeni keşfedilen bu kaya yazıtı, 1999 yılında Kuzey-Batı Arabistan'da el-Ulâ şehrinde bulunan Hz. Ömer'in şehit edilme tarihini içeren "Züheyr Yazıtı"yla aynı yıl yazılmıştır.
Züheyr yazıtının tercümesi:
Bismillah. Ben Züheyr, Ömer öldüğünde 24 senesinde [bunu] yazdım.
Her ne kadar Hz. Ömer hicrî 23 yılının son günlerinde (26 Zilhicce 23 / 3 Kasım 644) vefat etmiş olsa da vefat haberi ilgili bölgeye birkaç gün sonra ulaştığı için yazıtta hicrî 24 tarihi kayıtlanmış olmalı.
Ali b. İbrahim Gabbân tarafından yazılan ve Robert Hoyland'ın İngilizceye tercüme ettiği ve onun sonuç yorumlarını da içeren "The inscription of Zuhayr, the oldest Islamic inscription (24 AH ⁄AD 644–645), the rise of the Arabic script and the nature of the early Islamic state" adlı makalede Medine Hicâzî Arap yazısıyla yazılan kitabenin yazı özellikleri incelenmiş ve dönemin diğer kaynaklarıyla karşılaştırılarak yazım tarihinin doğruluğu tespit edilmeye çalışılmıştır.
Ulaşılan sonuç yazıtın yazım tarihinin doğru olduğu yönündedir.
Gabban'ın ifadeleri şu şekildedir:
Züheyr yazıtı Hulefa-i râşidin dönemi Arap yazısının mükemmel bir örneği ve o döneme tarihlenmiş metinsel kanıt parçalarının küçük külliyatına yeni ve önemli bir ekleme olarak kabul edilebilir.
"Hz. Osman yazıtı"nın da benzer bir incelemeye tabi tutulması ve sonuçlarının bir makale olarak kamuoyuyla paylaşılması gerekmektedir.
Bununla birlikte her iki yazıtın sadece yazı özellikleri esas alınarak değil, diğer alan uzmanları tarafından da incelenerek tahminî yazım tarihinin belirlenmesi gerekir.
Hz. Osman'ın halife seçilmesi
Hz. Ömer, Medine'de Mescid-i Nebevî'de suikasta uğrayıp ağır şekilde yaralanmış ve vefat edeceğini anlayınca aşere-i mübeşşereden 6 kişiyi (Hz. Osman, Hz. Ali, Abdurrahman b. Avf, Sa'd b. Ebû Vakkâs, Talha b. Ubeydullah, Zübeyr b. Avvâm) yeni bir halife seçmeleri için görevlendirmişti.
Ancak oluşturulan şûrâ, Hz. Ömer'in vefatından sonra toplanabildi. Medine dışında olan Talha b. Ubeydullah'ın katılmadığı şûrânın hakemi Abdurrahman b. Avf'dı.
Onun hakemliğinde Hz. Ali ve Hz. Osman arasında bir tercih yapıldı ve Hz. Osman hicri 24/ miladi 644 yılında halife olarak seçildi.
Kaya yazıtları erken İslam tarihiyle ilgili bize ne söyler?
Son yıllarda Suudi Arabistan'ın farklı bölgelerinde Paleolitik çağdan İslâm dönemine çeşitli dönemlere ait kaya sanatı ve yazıtları keşifleri artarak devam etmektedir.
Tarihin farklı dönemlerinden birden çok medeniyetin mirasını günümüze taşıyan kaya yazıtları erken İslam tarihinden de izler taşıyor.
Genellikle hicrî ilk üç yüzyıla ait yazıtlar Kur'an ayetleri, kelime-i tevhid, şehâdet, dualar (afv duaları, cennete girme, cehennemden sakınma duaları vb.), şiirler, şahıs isimleri, önemli tarihler, mekan isimlerini içermektedir.
Dönemin yazım özelliklerini taşıyan kitabelerde çoğunlukla Kufî hat kullanılmıştır.
Suudî (tarihî-kültürel) mirası koruma yetkililerinin geçtiğimiz aylarda yaptığı açıklamada sadece Necran bölgesinde 200'e yakın arkeolojik ve tarihî sit alanı belirlendiği ifade edildi.
Erken İslamî döneme ait kaya yazıtlarının Türkçe tercümelerini düzenli olarak yayımlayan Müfid Yüksel'in tercüme ettiği yazıtlardan biri de sahabî olması muhtemel Abdullah isimli şahsa ait olan kaya yazıtıdır.
Bu yazıt, hicrî 24 tarihli Hz. Osman ve Züheyr yazıtlarından 6 sene sonra hicrî 30 senesinde yazılmıştır. Müfid Yüksel yazıtı şu şekilde tercüme etmiştir:
Bismillâh/Allah'ın Adıyla. Ben Abdullah. Bunu, Umeyr (Veya Ğafîr)'in geri döndüğü zamanda, otuz senesinde yazdım."
Kayalara işlenen hatıra: Sıradan insanların tarih yazımı
Erken İslamî döneme ait kaya yazıtları, bizi tarihte seslerini çok duyamadığımız sıradan insanların hatıra yazılarıyla tanıştırıyor. Bu sayede toplumun dinle, önemli şahıs ve tarihlerle kurduğu ilişkiyi doğrudan görme imkanı elde ediyoruz.
Tarihî olayları meşhur kimselerin eserlerinden ya da resmî tarih yazımına ait olan kaynaklardan değil bizzat o dönemde yaşayan, olayları duyan, konuşan ve aktaran sıradan insanlardan ağzından duyma imkanı yakalıyoruz.
İnsanların Allah'a yakarışları, ahiret inançları ve dinî düşünce yapılarına dair kırıntı mesabesinde de olsa bilgi edinebiliyoruz.
Sözlü-yazılı kültür tartışmaları arasında insanların ölüm karşısında geriye hatıra olarak kendi isimlerini içeren yazılar bırakmak istediklerini müşahede ediyoruz.
Benim için kaya yazıtları tarihî olaylara tanıklık eden yeni bir kaynak olmaktan çok tarihte silinip gittiğini düşündüğüm, hiç tanımadığım ve bilmediğim insanlarla bir şekilde irtibat kurma şansını elde ettiğim tarihe açılan "kapılar" gibi.
Kaynaklar:
'Ali ibn Ibrahim Ghabban, "The inscription of Zuhayr, the oldest Islamic inscription (24 AH/AD 644–645), the rise of the Arabic script and the nature of the early Islamic state" (tercüme ve sonuç yorumları: Robert Hoyland), Arabian archaelogy and epigraphy, 19/2, 2008.
https://www.arabnews.com/node/1799701/saudi-arabia
https://mufity.blogspot.com/2022/05/arabistan-tebuk-hisma-da-muhtemelen.html
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
