Son yıllarda internetin getirdiği yeni bir kavram daha ortaya çıktı; o da "çevrimiçi alışveriş bağımlılığı".
Kolaylığı, kısa sürede çok fazla seçeneğe ulaşılması, şıkça oluşturulan reklamlarla tüketicinin yakalanması, indirim fırsatlarının sunulması, eve teslim yapılması gibi sebeplerle çevrimiçi alışveriş her geçen gün cazip hale geliyor.
Bu caziplik aynı zamanda çevrimiçi alışveriş bağımlılığı riskini ortaya çıkarıyor. Bireyler yaşadıkları stres ve endişeyi azaltmak için de sürekli olarak harcama ihtiyacı duyup, satın alma veya alışveriş bağımlısı olabiliyor.
Independent Türkçe için, çevrimiçi alışveriş bağımlılığını Çocuk-Genç ve Erişkin Psikiyatristi Prof. Dr. Bengi Semerci ile konuştuk.
- Çevrimiçi alışveriş bağımlılığı diğer bağımlılık türleri gibi kabul görmekte midir?
Çevrimiçi alışveriş bağımlılığı internet bağımlılığı, sosyal medya bağımlılığı, oyun bağımlılığı gibi internetin getirdiği yeni bir kavramdır. Henüz bir tanı olarak kabul edilmemektedir.
Ancak sorun yaratan davranışsal bağımlılıklar içinde adı geçmektedir. Pandemi dönemiyle birlikte artan çevrimiçi alışverişler nedeniyle çevrimiçi alışveriş bağımlılığı da bir sorun olarak karşımızda belirmiştir.
- Hangi amaçla yapılan alışverişler bağımlılık yaratmaya daha müsaittir?
Alışveriş yapmamızın nedenlerinden biri, gereksinimlerimizi karşılamaktır. Gereksinimleri karşılamak için yapılan alışverişlerde pek bağımlılık görülmez.
Bazen alışverişler sadece haz alma amacıyla yapılmaktadır. Genellikle eğlenmek, gezinmek gibi amaçlarla daha plansız ve dürtüsel olarak yapılan alışverişler bağımlılık riski geliştirmeye daha elverişlidir.
"Kişi, kısır döngüyü bir türlü kıramıyorsa alışveriş bağımlılığı söz konusudur"
- Çevrimiçi alışveriş bağımlılığında hangi bulguları görmekteyiz?
Bağımlılık dediğimiz zaman aklımıza madde, alkol, sigara gibi bağımlılıklar gelse de davranışsal bağımlılıklar da aynen o bağımlılıklar gibi etkiler yaratır.
Yoksunluk hissetme, tolerans gelişmesi, kısa, anlık zevkleri sürekli tekrarlamak gibi davranışsal bağımlılıklar da görülür.
Davranışsal bağımlılıklarda da sürekli aynı şeyi düşünme, bunu engelleme çabaları, engelleyemeyince oluşan pişmanlıklar, pişmanlıkların ve üzüntülerin getirdiği depresyonlar gibi bütün bulguları görmekteyiz.
Kişi maddi durumu yeterli olmasa hatta bu konuda ciddi zorluklar yaşasa bile aile, iş ve arkadaşlarıyla ilişkileri bozulsa dahi kendini durduramayıp alışveriş yapmaya devam ediyor, sonra pişman oluyor; pişmanlık nedeniyle oluşan olumsuz duyguları gidermek için tekrar alışveriş yapmaya başlıyorsa bu kısır döngüyü bir türlü kıramıyorsa o zaman bir alışveriş bağımlılığından söz etmek gerekmektedir.
Diğer alışveriş bağımlılığı bulgularına ek olarak çevrimiçi alışverişte, sitelerde çok uzun zaman geçirmek alışveriş yapılmasa bile ürünlere bakmak, izlemek için dahi vakit harcamak gibi yeni bulgulardan da söz edebiliriz.
"Direkt para ödemek alışveriş oranını düşürmekte, insanları düşünmeye itmektedir"
- Neden ihtiyacımız olmayan şeyleri alıyoruz?
Çevrimiçi alışveriş günün her saatinde yapılabilmesi, eve teslim imkânı sağlaması, promosyonlar, çok seçenek sunulması, seçeneklerin birbirleriyle karşılaştırılabilmesi, sık oluşturulan reklamlar nedeniyle caziptir.
Diğer alışveriş türlerinde olduğu gibi yakın bir arkadaşın ya da aile çevresinden birinin bireyi durdurması şeklinde sosyal etkileşimlerin olmaması, paranın direkt değil sanal ortamda ödenmesi de çevrimiçi alışverişin riskini artırmaktadır.
Çünkü araştırmalar bize göstermektedir ki direkt para ödemek alışveriş oranını düşürmekte, insanları düşünmeye itmektedir.
Üstelik çevrimiçi alışverişlerde ne kadar ürün alındığı ne kadar para harcandığı konusunu fark etme oranları daha düşüktür. Ayrıca kişiler gezinmedikleri ve yorulmadıkları için harcadıkları zamanın da farkında olmamaktadır.
- Kontrolsüz alışveriş yapmaya neden olan duygular nelerdir ya da insanlar niçin kontrolsüz alışveriş yaparlar?
Çevrimiçi ya da diğer türlü kontrolsüz alışveriş yapmanın temelinde insanların olumsuz duygularla baş etme istekleri, olumsuz duygularını olumluya çevirme, stresle baş etme çabaları yer alabilir.
Kaygı, stres, olumsuz duygular, belirsizlik çevrimiçi alışverişi diğer çevrimiçi etkinlikler gibi bu duyguları bastırmak için bir yöntem olarak kullanmayı arttırır.
"Tetikleyiciyi bulmak; onu gidermek ve onun yerine başka bir şey koymak olanağını sağlar"
- Alışveriş bağımlılığından kurtulmak için ne yapmak gerekiyor?
Kişi çevrimiçi alışverişlerinin çok arttığını, gereksiz şeyler satın almaya başladığını, maddi olarak çevresindekilerle ilişkilerine zarar vermeye başladığını fark ettiği zaman yapabileceği bazı şeyler vardır.
Bu durumla baş etmek için öncelikle çevrimiçi alışverişin bağımlılık yaratabileceğini kabul etmek gerekir. Kişi kendisini çevrimiçi alışveriş yapmaya iten tetikleyiciyi tespit etmelidir.
Ne zaman daha çok alışveriş yaptığına, canı sıkıldığında mı, üzüldüğünde mi, biriyle tartıştığında mı, boş kaldığında mı alışveriş yaptığını bulması gerekmektedir. Tetikleyiciyi bulmak; onu gidermek ve onun yerine başka bir şey koymak olanağını sağlar.
Çevrimiçi alışveriş yapmayı artıran reklamları kapatmak, tetikleyici olan zamanlara yeni yöntemlerle çözüm bulmak, bütün bu belirsizliklerle ve olumsuz duygularla baş etmek için alternatifler yaratmak çevrimiçi alışverişi azaltmaktadır.
Alışveriş yapmadan önce liste hazırlamak, ihtiyaçları belirlemek, gereklilikleri konusunda düşünmek hatta artı ve eksilerini değerlendirmek bir diğer yapılması gereken yöntemdir.
Ödenen paranın miktarını kısıtlayabilmek ve daha somut hale getirmek, olmayan parayı harcamamak için kredi kartı yerine sanal banka kartı ile ödeme yapmak gibi yöntemler de yardımcı olacaktır.
Ayrıca alışveriş sitelerinde geçen zamanları kısıtlamak, alışverişi artıran bazı uygulamaları tamamen silmek çevrimiçi alışverişlerin düşmesine neden olmaktadır.
Pandemiyle birlikte çevrimiçi alışverişler artmış görünmektedir. Özellikle bu süreçten en fazla ergenler ve genç erişkinler etkilenmektedir.
Kişi eğer alışverişlerinin ihtiyaçlarının dışına taştığını, harcadığı miktarın bütçesini sarstığını ve bunların ilişkilerini etkilediğini fark ediyorsa tedbir alma zamanı gelmiştir. Çünkü çevrimiçi alışveriş alışkanlığı bir davranışsal bağımlılığa dönüşmüş demektir.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
