Bu makale, dünyanın ilk zenci pilotu olarak tarihe geçen Ahmet Ali Bey’in ilginç tarihi hikayesini ve Osmanlı Devletinin son dönemlerindeki faaliyetlerini ortaya koymaktadır. Ahmet Ali Bey Nijerya asıllı bir Afrikalı olup, hayatı boyunca bir Osmanlı şehri olan İzmir’de eğitim gördü ve yaşadı. Onun Afrika kökenli (zenci) bir vatandaş olarak hiçbir zaman ayrım gözetmeksizin Osmanlı ordusunda vazife yapmış olması, Osmanlı toplum yapısının çok kültürlü ve din ayrımı olmayan bir yapıya sahip olmasından kaynaklanmaktadır.
Ahmet Ali Bey, Batılı devletlerde beyaz olmayan kesimin eğitim imkanlarından yoksun ve kendilerini geliştirebilme olanaklarından mahrum zorluklarla yüzleştiği dönemde yaşadı. Irkçılık ve ayrımcılık onlara medeni bir insan gibi eğitim görme imkanı vermemişti. Öyle ki bir diğer zenci pilot Eugene Jacgues Bullard’in kendi ülkesinde dahi eğitim görememiş olması, onun sadece yaşadığı toplumun ayrımcı olması değil, aynı zamanda Batı dünyasının diğer azınlıklara ne derece hoşgörüsüz olduğunu göstermektedir. Bullard, ten rengi nedeniyle Fransa ve Amerika’da ciddi sıkıntılarla yüzleşti ve bu sebeple ancak parfümeri mağazasında bir güvenlik elemanı veya tercüman olarak çalışma imkanı bulmuştur. Halbuki diğer tarafta Ahmet Ali Bey, Osmanlı toprağı üzerinde bir Türk vatandaşı olarak eğitim görmenin şansını yaşadı.
Ahmet Ali Bey yaşadığı döneninde “Arab Ali” diye de anılmıştır ki bu Osmanlı toplumunda genel olarak Afrika kökenli milletlere izafe edilen bir terim olarak bilinmektedir. Ahmet Ali Bey gibi birçok Afrika kökenli müzisyen ve film yıldızları geçmişten günümüze bu şekilde anılmışlardır ki bu bölgesel farklılığı belirtmek için kullanılmış bir tabirdir. Afrika kökenli Osmanlı vatandaşları daha çok kendilerinin etnik kökenlerini belirten soy isimleri kullanmayı tercih etmişken bunun aksine Ahmet Ali Bey güçlü, kuvvetli manasına gelen Çelikten soy ismini tercih etmiştir. Bu makalede Ahmet Ali Çelikten’in hayatı ve geriye bıraktığı kültür mirasını ele almaya çalışacağız.
Ahmet Ali Bey’in aile kökenleri
Osmanlı yüzbaşı pilot Ahmet Ali Bey 1883 senesinde İzmir’de Afrikalı bir anne ve babadan dünyaya geldi. Babası Ali Bey ve annesi ise Nijerya asıllı Zenciye Emine Hanım adında bir Osmanlı vatandaşı olarak bilinmekteydi. Zenciye Emine Hanımın annesi 1830’larda Nijerya’nın Borno vilayetinden İstanbul’a hizmetçi olarak getirilmişti.iii
Batının sömürgeci dünyasındakinin aksine kölelik müessesesi Osmanlı toplumunda farklı bir anlayışa binaen şekillenmişti. En önemli farklılık Batı Dünyasının kölelik sistemini ticarete dayalı bir meslek dalına dönüştürmesinde saklıdır. Şöyle ki Osmanlı döneminde Afrika’dan satın alınan köleler, ev ya da saraylarda hizmetçi olarak görevlerde bulunmuşlardır. Şayet bir Osmanlı devlet adamı köle olarak satın alınan bir hizmetçi ile evlenmek isterse, kadın ister istemez bu konumundan feragat eder ve özgür bir Osmanlı vatandaşı haklarına sahip olurdu. Bu kurallar ise İslami geleneğe dayanır ki onlar da temel prensiplerini dört halife dönemine ve Peygamberimiz Hz. Muhammed (SAV) döneminde belirlenmiş yasalardan alır. Bununla birlikte şayet köle olarak satın alınmış hizmetçi kadın başka bir köle konumundaki bir kimseyle izdivaç yaparsa bunların çocukları da birer Osmanlı vatandaşı olarak yaşam hakkına sahip olurlar.iv İşte Ahmet Ali Beyin annesi Zenciye Hanım da bu örneğe uygun olarak Osmanlı toplumuna ayak uydurduğu söylenebilir.
Zenciye Emine Hanımın annesi hakkında pek kayda değer bilgilere sahip olmasak da aile bireylerinden aktarıldığı kadarıyla onun İstanbul İhtisap ağası kâtibi tarafından satın alınarak İstanbul’a getirildiği rivayet edilmektedir. Zenciye Emine Hanımın annesinin Osmanlı sarayında çalıştığı ve üç çocuğunun olduğu fakat bunlardan sadece Zenciye Emine Hanımın annesi hakkında malumata sahip olunduğu aile içerisinde bilinmektedir ve Nijerya’dan ilk gelen hanımın bilinen tek evladı Zenciye Emine Hanımdır ki onun da oğlu çalışmamızın tarihi şahsiyeti Ahmet Ali Bey’dir.v
Zenciye Emine 1880 yılı başlarında Ali Bey adında yine Nijerya kökenli bir beyefendiyle izdivaç yapar ki o da Anadolu’ya yerleşmiş olan Afrika kökenli bir Osmanlı vatandaşıydı. Pilot Ahmet Ali Bey’in babası Ali Bey de eskiden beri ekseri Afrika kökenli Osmanlı vatandaşları gibi İzmir’e yerleşmişlerdi. Ali Bey’in Zenciye Emine Hanımdan Ahmet Ali, Zenciye Saniye ve M. Ali adlarında üç çocuğu olur. Ali isminin ailede fazlasıyla kullanılması sülalenin tarihi geçmişinde bu ismin önemini ortaya koymaktadır. Ahmet Ali, ailenin en büyük olduğu bilinmektedir. Ahmet Ali henüz küçük yaşta babasını yitirince ailenin büyük erkek çocuğu olarak sorumluluğu üzerine alır ve annesine yardımcı olur. Aynı zamanda 1904 yılında Heddehane Askeri Okuluna yazılır.vi
Mülazımı evvel rütbesiyle mezun olduğu bu okuldan mezuniyeti onun Osmanlı askeri sisteminde ilk kıdem derecesi olarak yüzbaşı payesiyle eğitim merhalelerine başlamasının yolunu açar. Osmanlı arşiv kayıtlarında "Tersane-i Amire Tamirat Fabrikası'nda mülazım-ı evvel" olduğu haber alınan Arabistanlıoğlu Arap Alioğlu Ahmed'in sicili ile akalı kayıttan anlaşıldığı kadarıyla 1904 senesi itibariyle eğitimini başarıyla tamamlamıştır.vii Bu okulda öğrenciler mekanik teknik eğitimin yanında lisan ve askeri sistemler üzerine dersler üzerine eğitim görürlerdi.viii Bu eğitim döneminde Ahmet Ali Bey’in askeri eğitiminin onun düşünce yapısını ve bilgi dünyasını zenginleştirdiğini söylemek yanlış olmasa gerektir.
Ahmet Ali Bey’in ilk uçuş deneyimi
Ahmet Ali Bey’in gençlik yılları dünyada uçan makinanın icadı ve üretimi yıllarına denk geldi. 1903 yılı başlarında Wright kardeşler ilk defa gökyüzünde uçabilme deneyimine kalkışarak tarihe geçtiler. 1909 yılında Amerika Birleşik Devletleri de ilk askeri uçak eğitimlerini başlattı. Esasında tüm bu gelişmelerle bütün büyük devletler askeriyede hava kuvvetlerinin ehemmiyetinin farkına varmış oldular. 1911 senesinde İtalyanların ilk defa Trablusgarp savaşında Libya’da hava kuvveti olarak askeri uçak kullanmaları ilk olarak tarihte yerini almış oldu. 1911 yılının 23 Ekiminde İtalyan Pilot C. Piazza tarihte ilk defa keşif uçuşu yaparak Türk hava sahasını aşmış oldu. Akabinde S. Gavotti ilk defa Etrich Taubear model bir uçakla Türk sahasını bombalayarak 1911 yılının 1 Kasım’ında ilk havadan saha saldırı atışını gerçekleştirmiş oldu. Buna binaen Osmanlı Askeri de tarihte ilk defa savaş uçağı düşüren ordu olarak tarihte yerini almış oldu.x Osmanlı Devleti’nin çöküş dönemine denk geldiği halde Devlet-i Aliyye’nin çağın teknolojisini süratle takip ettiği anlaşılmaktadır. Bu dönemde Trablusgarp savaşına gözlemci olarak katılan Ahmet Ali Bey gibi bir başka Afrika kökenli Osmanlı askeri Sudanlı Zenci Musa da iştirak etmiştir. Trablusgarp'ta Türk ordusunun önderliğinde İtalyanlara karşı verilen mücadeleye katılan Zenci Musa, daha sonra Osmanlı Devletinin sonuna kadar vatan müdafaasının bizzat içinde olmuştur.xi
Son dönem Osmanlı Devlet ricali bu sancılı dönemde Halifelik makamının etkisiyle çeşitli yayınlarda İslam dünyasının etkisini kullanarak işgal altındaki Osmanlı topraklarını kurtarmaya çalışmamışlardır. Bu minvalde dünyanın her bir yanından Müslümanların Osmanlı Devleti’ni desteklediği dönemin gazetelerinden de anlaşılmaktadır.xii Hindistan Müslümanları ve Güney Afrika’daki Osmanlı’ya bağlı yerli Müslümanlar İtalya’nın Libya işgalini kınayan yazılar yazarak Osmanlı’ya olan sadakatlerini ortaya koymuşlardır.xiii Bununla birlikte Güney Afrika Müslümanlarından bir heyet Trablusgarp harbine Osmanlı yanında iştirak etmek için Güney Afrika’nın Osmanlı Sefaretine başvurmuşlardır. Toprak kaybına rağmen Osmanlı Devleti’nin Libya’da başarılı bir mücadele verdiği Afrika basınının yanında o tarihe ait Osmanlı arşiv belgelerinden de anlaşılmaktadır.xv Johannesburg Başşehbender Ohannes Bey'in Osmanlı Ordusu'na uçak satın alımı için Güney Afrika Müslümanları arasında yardım kampanyası başlattığını Hariciye Nezareti'ne iletildiği kaydı Osmanlı Tayyare Kurumuna İslam Birliği için dışardan gelen desteğin ölçüsü hakkında önemli ipuçları vermektedir.xvi
Ayakta duranlar, sağdan itibaren: Tırman Ali, Amidah, Emtah, Hayreddin, Ali Sur, Seyyid Mir, Nur Muhammed, Cafer Han, Rimat. Sandalyede oturanlar, sağdan: Hayrah, Abdülkadir, Nüvvab Han, Habib Mevtın, Rimat Han, Muhammed Han, Güldad Han, Nakir Muhammed. Yerde oturanlar: Şeyh İbdah, İbdah.
Bu dönemde Osmanlı Teyyare havacılık kurumunun Harbiye Nazırı Mahmud Şevket Paşa’nın gayretleriyle geliştirildiği anlaşılmaktadır. 1910 yılının 13 Ekim günü M. Şevket Paşa’nın birkaç tayyare (uçak) satın almak için sadaret makamına yazı gönderdiği anlaşılmaktadır. Bu tayyare siparişiyle Osmanlı Havacılık Teşkilatı adına ilk ciddi adımın atıldığını söylemek mümkündür. Bunu takip eden zamanda Mahmud Şevket Paşa tarafından İngiltere ve Fransa’ya uçuş eğitimi için gönderilen öğrencilerin bulunması Türk Havacılığı için kayda değer gelişmelerden birisiydi. Mezkur öğrencilerin pilotluk eğitimi sebebiyle gönderilen ekip içindeki en parlak olanlarından birisi de Ahmet Ali Bey idi.vii
Osmanlı Arşiv dokümanları Ahmet Ali Bey’in askeri uçuş eğitimi ile ilgili önemli bilgiler içermektedir. 1915 yılında Çanakkale’de kardeşiyle birlikte görev alan Ahmet Ali Bey kardeşini bu muharebede kaybedecektir. 1916 yılının 11 Kasım’ında Ahmet Ali Bey’in başarıyla uçuş eğitimini tamamlaması sebebiyle diplomasının hazırlanması kaydı yer almaktadır. 1917 yılının 14 Şubat’ında ise kıdemli yüzbaşı pilot olarak taltif edilmiştir. 1918 yılına kadar Almanya’da uçuş eğitimi ve teori dersleri gören Ahmet Ali Bey birinci cihan harbinin bitişiyle İstanbul’a geri döner.
Osmanlı Devleti tarafından seçilen bu öğrencilerin Fransa’daki Ecole Bleriot ve İngiltere’deki Bristol Uçuş Okullarına gönderildikleri görülmektedir. Söz konusu seçilen askeri öğrencilerin eğitimleri süresi boyunca başarılarına bakılarak bu nispette Harbiye Nezareti tarafından yeni faaliyetlerde görevlendirilmişlerdir. Bu sebeple Ahmet Ali Bey gibi başarılı öğrencilerin yurt dışı uçuş eğitimlerine öncelik sağlanıp onların mekanik bilgileriyle pratik eğitimlerinin pekiştirilmesi sağlanmış oluyordu.viii
1912 yılında Osmanlı Devleti ilk olarak İstanbul Yeşilköy’de bir askeri uçuş okulu kurdu. Daha sonra Osmanlı Deniz Hava Okulu’nun 25 Haziran 1914 yılında aynı havalide tesis edildiği görülmektedir. Ahmet Ali Bey bu denizci hava uçuş okulunun ilk öğrencilerinden birisiydi. Birinci dünya savaşının başlamasından önce bu uçuş okulunun hocalığını kısa bir süre Fransız pilot komutan De Goys’un yaptığı bilinmektedir. Bilindiği üzere Gavrilo Princip adında bir Sırp milliyetçisinin Avusturya veliahttı Arşidük Franz Ferdinand’ı öldürmesiyle patlak veren olay Osmanlı Devleti’nin de iştirak edeceği Cihan Harbi’nin başlamasına vesile olmuştu. Ahmet Ali Bey bu şartlarda hem uçuş eğitimini sürdürmüş, hem de bilfiil ülke savunmasına katılmıştır. Fransa’nın karşı tarafta savaşa katılmasıyla Osmanlı Devleti Denizci Askeri Hava Okulu Almanya’dan yeni bir subay olan pilot Serno’yu getirtmişti.xix
Birinci Dünya Savaşı'nda Batı dünyası özellikle Afrika’da sömürge ettiği topraklarda Osmanlı Devleti ve müttefikleri aleyhine gazetelerde haberlere yer vermekteydiler. Pilot Ahmet Ali Bey’in dede toprağı olan İngiliz sömürgesi Nijerya’daki gazeteler de Osmanlı Devleti ve müttefiki Almanya’nın aleyhine savaş propagandalarına girişmişti. Nigerian Pioneer News gazetesine göre 1915 yılında Almanların Afrika’daki Müslüman halkları ayaklandırmak için Hilafet yanlısı politika izleyip Osmanlı bayrağı ile Bailly’de gösteri yaptıklarını not etmektedir.xx
Rusya’nın temel gayelerinden birisi ise, Balkan ve Doğu Hristiyanlarını himaye etme düşüncesi Rusya’nın devlet politikası haline gelmişti. Birinci Cihan Harbi boyunca son teknolojiyle donatılmış Alman ordusunun Osmanlı Subaylarını yetiştirmesi Rusya’yı endişelendiren tehdit unsurlarından birisiydi. Rusya da diğer batılı müttefikleri gibi sınırlarını İran’dan Azerbaycan’a kadar genişletmiş, fakat artık çöküşün eşiğine gelmiş son büyük İslam imparatorluğu olan Osmanlı Devleti’nin topraklarına gözünü dikmişti. 1918 yılı itibariyle savaşın ağır yenilgisiyle yüzleşen Osmanlı Devleti ve müttefikleri milletlerinin kaderini değiştirecek en kritik anlaşmalara gebe duruma düşmüşlerdi.xxi
Cihan Harbi süresince Ahmet Ali Bey Konya Askeri Havacılık Üssünde gönüllü olarak hizmet ederek vatanın Batılı emperyalistlere karşı himayesinde önemli roller üstlenmiştir. Haliç’te bulunan bazı uçakların Anadolu’ya kaçırılması için gizlice faaliyetlerde bulundu. Yine bu sıralarda İstanbul Boğazı'ndaki Batı Karadeniz havalisindeki düşman gemilerini havadan takip ederek onlarla ilgili raporlar topladı. Osmanlı İmparatorluğu’nun savaş sonunda imzaladığı Mondros mütarekesine baştan beri belli başlı devlet adamları karşı gelmekteydiler. Mustafa Kemal Atatürk’ün Anadolu’da başlattığı özgürlük mücadelesi, Batılı devletlerin işgalini tanımayan her kesimin kenetlenmesine sebep olmuştu. Ahmet Ali Bey gibi vatanperver subaylar Mustafa Kemal’in bağımsızlık mücadelesinde yer aldılar.xxii Bu konuyu iyi gözlemlemiş olan David Nicolle, Türk Bağımsızlık Savaşında Ahmet Ali Bey’in rolünü ifade etmiştir:
Osmanlı pilotlarının büyük çoğunluğu millet olarak Türklerden oluşuyordu fakat içlerinde bazıları Arabistanlı, Yemenli ve hatta İran kökenliydiler. Ahmet Ali kaptan ise Afrika asıllı olup 1914- 15 yıllarındaki ilk uçuşuyla dünyanın ilk siyahi askeri pilotu olarak biliniyordu.
1922 yılında halen işgal altında olan İstanbul’un İngiliz Deniz Kuvvetleri tarafından tehdidi devam etmekteydi. Fakat Mustafa Kemal Atatürk’ün zaferiyle neticelenen bağımsızlık savaşında Fransa, İtalya ve İngiltere gibi batılı sömürgeci devletler Osmanlı toraklarını terk etmek zorunda kalmışlardır. Bu sebeple Ahmet Ali Bey’in 1922 yılında Amasya’dan uçağıyla kalkarak Ankara’da teşekkül eden Mustafa Kemal Atatürk’ün kuvvetlerine katılmıştır.
1922 yılındaki fotoğraflarından birinde Ahmet Ali Bey’in Fransız manevra tayyaresi olan Breguet 19s kullandığı görülmektedir. Bu yıllarda Ahmet Ali Bey gibi hemen hemen tüm pilotların Breguet manevra uçağı kullandığı anlaşılmaktadır. Bu sebeple yeni Türk hükümetinin 1924 yılında 20 adet Brequet 19. A2s satın aldığı dönemin gazetelerinde yer almıştır. Aynı yıl sipariş edilen uçakların Türk subaylarınca Eskişehir’de törenle teslim alındığı haberi Mustafa Kemal’in “İstikbal göklerdedir” düşüncesine paralel olarak işleyen bir devlet politikası olduğu anlaşılmaktadır.xxiv
1924 senesi itibariyle İzmir’de kurulan askeri hava okuluna uçuş hocası olarak atanan Ahmet Ali Bey İzmir’e taşındı ve burada aynı zamanda Türk hava kuvvetlerinde müşavirlik görevi üstlenmişti. Birçok defa deniz kuvvetleri havacılık kurumu tarafından üstün hizmet madalyası ile taltif edildi. 1948 yılına kadar Türk Hava Kuvvetleri’nde görevini ifa ettikten sonra “Kahraman Pilot” unvanı ile emekliye ayrılmıştır.xxv 1969 yılında öldüğü zaman Türk Hava Kuvvetleri’nin özel bir resmi töreniyle cenaze merasimi yapılmıştır. Onun Türk Hava Kuvvetleri’nde kuruluştan bu yana kayda değer tarihi bir rol oynadığını söylemek tarihsel perspektifte hakikate yaraşır bir ifade olacaktır.xxvi
Pilot Ahmet Ali Bey’in Ailesi
Ahmet Ali Bey Hatice Hanım ile evlenir ve Muhammer, Yılmaz, Müjgan ve Neriman adlarında dört çocukları olur. Çocukların hepsi eğitimlerini tamamladıktan sonra çoğunluğu baba mesleğini tercih ederek pilot oldular. Bununla birlikte Ahmet Ali Bey’in etkisiyle aile yakınlardan da kayda değer pilotlar yetişti; profesyonel uçuş eğitimleriyle sadece Türk Hava Kuvvetleri’ne değil aynı zamanda Türk Hava Yolları’na da hizmet ettiler. Ailenin büyük çoğunluğu halen günümüzde Çelikten soy ismiyle İzmir ve İstanbul’da ikamet etmektedirler.xxvii
Sonuç olarak;
Ahmet Ali Bey sadece Osmanlı-Türk tarihinde değil, dünyanın ilk siyahi pilotu olarak tarihe geçmiştir. Batı milletlerinin siyahi halkları ten renginden dolayı ikinci sınıf vatandaş konumunda gördüğü yıllarda Ahmet Ali Bey medeni bir Osmanlı vatandaşı olmanın ayrıcalığından istifade etti. Hâlbuki Irkdaşı pilot Eugene Jacgues Bullard ten rengi yüzünden, hizmet ettiği Fransız ordusunda savaştan sonra ırkçılık sebebiyle fakirlik içinde yaşam mücadelesiyle yüzleşti. Onun bir asansör tamircisi olarak fakirlik içinde ölümü Ahmet Ali Bey’in yaşam koşulları ve Osmanlı toplumunda gördüğü saygıyla kıyaslanmaz bir sosyal durumu ortaya koymaktadır.xxviii
Pilot Ahmet Ali Bey bir Afrika kökenli vatandaş olarak kendisiyle aynı dini taşıyan Osmanlı Devleti kurmayları tarafından sahip çıkıldı ve Türk tarihinin sembol isimlerinden birisi oldu. Bu minvalde dünya tarihinde ilk Müslüman kadın pilot Belkis Şevket dahi bir Osmanlı vatandaşı olarak toplumda saygı görerek pilot olabilecek olanakları bulabilmiştir. Şevket Hanımın Osmanlı Devleti’nin son döneminde yetişip dünyanın ilk kadın pilotu olabilmesi de şüphesiz Müslüman Türk milletinin kadına verdiği değerle açıklanabilir bir hakikattir. Bu ahval ve sosyal koşullarda Ahmet Ali Beyin de modern Türkiye Cumhuriyeti’nin oluşmaya başladığı yıllarda halk olarak tarihi bir döneme şahitlik ettiği aşikârdır. Şüphe yok ki sadece Türk tarihi içinde değil Ahmet Ali Bey fevkalade konumu ile dünya tarihinde her daim hatırlanacak bir şahsiyet olarak kalacaktır.
Notlar:
i Buckley Gail Lumet 2002, American Patriots: The Story of Blacks in the Military from the Revolution to Desert Storm. s. 169. USA.
ii Prof. Dr. Süleyman Kızıltoprak, 2014, Afrika'ya vurulan Osmanlı mührü, s. 4 http://www.haber7.com/roportaj/haber/1180268-afrikaya-vurulan-osmanli-muhru
iii Mesut Atar, 2011, Pilot Ahmet Ali, http://www.havacilar.com/ahmetali.html
iv Bunun sebebi Osmanlı toplumunda kast sistemi şeklinde bir ırksal sınıf ayrımının olmamasından kaynaklanmaktadır, köle olarak satın alınan hizmetçinin toplumdaki konumu sadece kendisini bağlar ve aile bireylerini etkilemezdi.bkz Vehbe Zuhayli, 1996, İslam Hukukunda Savaş s. 113 İhtar Yayıncılık, Istanbul
v Güntay Şimşek, 2014, ilk siyahi pilot bir Türk'tü,” at http://www.haberturk.com/yasam/haber/1005175-ilk-siyahi-pilot-bir-turktu; “Ahmet Ali Effendi: World’s First Black Pilot in the Ottoman Muslim Empire,” at https://rasoolurrahmah.wordpress.com/2014/08/29/ahmet-ali-effendi-worlds-first-black-pilot-in-ottoman-muslim-empire/
vi CDA, BEO_004180_313427_001_002) (ZB__00314_00064_005
vii Basbakanlik Osmanli Arsivleri, ZB Zaptiye,. 314-64-R- Hicri, 19-01-1325
viii Harbiye Tayyare Mektebi, Donanma Mecmuasɪ, No: 80 – 8, Şubat, 1911
ix BOA, ZB Zaptiye, 314-64-R-19-01-1325; İhtiyat efradından Tersane-i Amire Tamirat Fabrikası'nda mülazım-ı evvel oldukları haber alınan Altaroğlu İsmail Efendi bin Hasan ile Arabistanlıoğlu Arap Alioğlu Ahmed'in durumunun araştırılarak bilgi verilmesi.
ı Vecihi Hürkuş 2000 Bir Tayyarecinin Anıları s.142 Istanbul
xi Can Alpgüvenç, 2013, Osmanlıda Abidevî Şahsiyetler, s. 134 Istanbul
xii Sebilü'r-reşat 1911, Cenubi Afrika Hindistan Müslüman destegi. Istanbul.
xiii Italian Turkish War, Indian Opinion, November, 1911
xiv William I. Chivalette 2013 June 27 Corporal Eugene Jacques Bullard First Black American Fighter pilot Air & Space Power Journal - Español Tercer Trimestre s.6 & CDA, HR. SYS. 2251/38 Trablusgarp'da kıtaat ve mücahidini Osmaniye Tarafından esir edilen İngiliz pilotlarının Londra ve Malta'ya... 1917
xvi CDA, HR, SFR, 3. Londra Sefareti, 681-27-M-14-07-1912
xvii Süreyya Ilmen 1947 Türk Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi ,s 56 İstanbul
xviii Ajun Kurter, 2009 Türk Hava Kuvvetleri Tarihi, Cilt 5, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, s.299
xix CDA, HR. SYS. 2413/63 Almanya'dan gelmekte olan üç tayyareden ..1915.
xx The Nigerian Pioneer Friday , May 21st 1915
xxi Ekmeleddin İhsanoğlu (2004). Osmanlı Askerlik Literatürü Tarihi. İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi. p. 741.
xxii Savunma ve Havacılık, 2014, Özel Sayı, Türk Deniz Havacılığının Yüzüncü Yılı, sayfa 10
xxiii Ajun Kurter, 2009 Türk Hava Kuvvetleri Tarihi, Cilt 5, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, s.299
xxiv Süreyya Ilmen 1947 Türk Tayyarecilik ve Balonculuk Tarihi ,s 21 İstanbul
xxv CDA, 2.130-11-1-0 B.T. D, 199-20-116.07.1948 Askeri memurlardan Ata Erbayav, Ahmet Çelikten, Zihni Göktan, Şükrü Sönmez ve Tüfekçi İ. Hakkı Değim'in yaş kaydından emekliye sevki.
xxvi Vecihi Hürkuş 2000 Bir Tayyarecinin Anıları s.142 Istanbul
xxviiTurkish newspaper Posta, 20 march 2011, Dünyanın ilk siyahi pilotu: Arap Ahmet -4 "Pilotlarla Dolu Bir Aile" pp.2,4
xxviii William I. Chivalette 2013 June 27 Corporal Eugene Jacques Bullard First Black American Fighter pilot Air & Space Power Journal - Español Tercer Trimestre s.6
© The Independentturkish
