Tüm Afrika tarihinin 'sözlü' olduğu söylenegeldi. Halbuki emsalsiz bir biçimde bizzat Afrikalıların eliyle yazılan 400 binden fazla yazma esere sahibiz. Bu gerçek bir Rönesans"
Dr. Abdülkadir Haidara
Mali'nin Timbuktu şehri, tüm dünyada sahip olduğu zengin yazma eser koleksiyonlarıyla bilinir.
Birbirinden kıymetli eserlerin varlığı ilim muhitlerinde her zaman konuşulagelen konulardan olmasına rağmen Mali'yle ilmî irtibatın zayıf olması, yazmaların bir kısmının özel koleksiyonlarda yer alması ve online erişimin mümkün olmaması bu tarihi mirasa ulaşılmasını zorlaştırıyordu.
"Mali Magic/ Mali Sihri" projesiyle artık bu durum değişti.
Kadim Kur'an nüshalarından astronomiye, matematikten kara büyüye 40 binden fazla yazma eser Google tarafından dijitalleştirildi.
Google Arts & Culture tarafından 11'inci yüzyıldan 20'nci yüzyıla kadar tarihlenen çeşitli konularda 400 bin sayfadan oluşan eserler görselleştirilerek okuyucunun dikkatine sunuldu.
Google Arts & Culture sitesinde erişime açılan proje ziyaretçilerini bekliyor.
Yazma kaçırma operasyonu
2012 yılında ülkeyi kaosa sürükleyen askerî darbeyle oluşan siyasi karışıklık sonucunda Timbuktu kültürel mekanları militanlar tarafından saldırıya uğramış ve bir çok yazma eser yakılarak yok edilmişti.
Bu durum yazmaları elinde bulunduran ailelerin, ilim insanlarının ve kütüphanecilerin Mali'nin kültür mirasını korumak için binlerce eseri şehirden kaçırmasına neden oldu.
Yakın tarihin gördüğü en dramatik "yazma kaçırma operasyonu" kara araçlarının yanı sıra botlarla da gerçekleştirildi.
Yazma eserleri başkent Bamoka'ya kaçırma operasyonunu yöneten önemli isimlerden kütüphaneci Dr. Abdülkadir Haidara, aynı zamanda dijitalleştirme projesinde yer aldı.
Dr. Abdülkadir Haidara'nın başında bulunduğu kültür koruma organizasyonu SAVAMA-DCI ve Google Arts & Culture işbirliğiyle binlerce eser internet üzerinden tüm dünyadan araştırmacıların hizmetine sunulmuş oldu.
Batı Afrika'nın ilmî başkenti Timbuktu
Timbuktu'da bu kadar eser nasıl toplandı?
Coğrafi konumuyla Timbuktu yüzyıllarca Nijer nehri boyunca yapılan ticaretin merkezi ve Sahara ticaret kervanlarının durağı oldu.
Ticaretin getirdiği zenginlik şehrin sadece siyasî değil kültürel ve ilmî olarak da gelişmesine ve bölgenin en etkili merkezi olmasına yol açtı.
Social History of Timbuktu adlı kitabında Elias N. Saad'ın şu sözleri ekonomik gelişmenin ilmî gelişmeyi nasıl etkilediğini anlamamıza yardımcı olabilir:
Timbuktu'da özellikle erken dönemde, alimler tartışmasız bir şekilde zengin tüccar ailelerinden geliyordu.
Elde edilen zenginliğin en önemli göstergesi dönemin en zengin insanı olarak kabul edilen Mali'nin efsanevî kralı Mansa Musa'nın (hs. 1312-1337) 1324 yılında çıktığı hac yolculuğunda dağıttığı altınların küresel altın enflasyonuna yol açmasıdır.
Bu yolculuk onun ve ülkesinin şöhretini yaymış ve seyyahların yönünü bu ülkeye çevirmiştir.
İbn Batuta gibi seyyahlar Timbuktu'nun ilmî ortamından ve kitapların çokluğundan bahsetmişlerdir. Faslı seyyah el-Vezzan (Leo Africanus) 1510 tarihinde Timbuktu'yu ziyaretinde kitapların çarşıda nasıl yüksek fiyatlardan satıldığını anlatmıştır.
Yüzyıllar boyunca Endülüs, Mısır ve Fas gibi merkezlerden getirilen yazmalarla kütüphaneler oluşturulmuş aynı zamanda Malili alimlerin eserleri de buralarda korunmuştur. 16'ncı yüzyılda 10 bin kişilik şehir nüfusunun 25 bini; yani dörtte birinin öğrenci olduğu söylenir.
Güçlü ilmî birikimin bir sonucu olarak günümüze yüz binlerce yazma eser ulaştı. Ancak bu eserlerin birçoğu kütüphanelerde değil nesilden nesile aktarıldığı ailelerin özel koleksiyonlarında yer aldı.
Bu, eserlere araştırmacıların ulaşmasını zorlaştırıyordu. Artık "Mali Magic" projesiyle binlerce eser dünyanın her yerinden rahatlıkla ulaşılabilecek durumda.
Kaynaklar:
Elias Saad, (1983). Social History of Timbuktu: The Role of Muslim Scholars and Notables 1400–1900, Cambridge: Cambridge University Press.
Ousmane Oumar Kane, (2016). Beyond Timbuktu : an intellectual history of Muslim West Africa, Cambridge, Massachusetts : Harvard University Press.
https://artsandculture.google.com/project/timbuktu-manuscripts
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
