2025 yılında TBMM kürsüsünde konuşma yapan İYİ Parti'li bir milletvekili, "Kürt dediğimiz insanlarımızın ayrı ayrı konuştukları dil, 3 dilden 8 bin 200 kelimeden oluşmaktadır" ifadelerini kullandı.

Peki, tarihsel veriler ve günümüz araştırmaları, bu ifadeyi haklı çıkartacak imkanlar veriyor mu?

Bir dilin zengin veya fakir olduğu nasıl ortaya koyulabilir?

İdeolojik ve retorik söylemler, gerçekliğin eşiğinden geçebilir mi?

Bir dilin içindeki yabancı kelimeler o dilin var olmadığına delil olabilir mi?

Bu söylemleri kullananların kaçı Kürdçeden¹ haberdardır?

Acaba Türkçe, Arapça, Farsça ve diğer isimlerini anmadığımız dillerde "ithal" kelime yok mudur?

Neden Kürdçeye yönelik tahkir söylemler sadece bizim ülkemizde görülüyor?

Bir İranlı, bir Arap, Kürdçedeki kelimeleri ileri sürüp Kürdçenin basitliğine vurgu yapabilecek söylemde bulunmazken, neden bunu biz yapıyoruz?

Nasıl oluyor da Irak Selahaddin Üniversitesi Türkçe Bölümü'ndeki Türk kökenli profesörler Kürdçenin "zengin bir dil" olduğuna yönelik olumlayıcı cümleler kullanırken, biz burada aksini yapıyoruz?

Osmanlı'nın 1300'deki varlığından 1930'lara kadar oluşturulan metinlerde Kürdçeye yönelik hiçbir olumsuz metin görülmezken, neden bu tarz yaklaşımlar günümüzde sarf ediliyor?

Türkçe'nin tarihsel/coğrafî lehçelerinden biri olarak kabul edilen "Çağatay" (14 - 20'nci yüzyıl) dilindeki kimi eserlerde bulunan diğer dillerdeki kelime sayıları "Türkçe" kökenlilerden fazla olup, toplam kelime oranında yüzde 55-65'lik bir yer kaplıyor.

Örneğin, Mirza Muhammed Haydar'ın (1499-1551) "Cihân-nâme" adlı 1328 beyitlik mesnevisinde geçen yaklaşık bin 700 kelimelik söz varlığının dillere göre yüzdelik oranı şu şekilde:

Yüzde 40'ı Arapça, yüzde 26'sı Farsça, yüzde 34'ü Türkçe ve -yüzde 1'i Moğolca (yüzde 67 Türkçe değil).

Bayram Göbekli'nin 2016 yılında hazırladığı "Çağatayca Taberî Tarihi" (Tarih-nâme, 12a-181b, İnceleme, Sözlük) çalışmasına göre ise, araştırma konusu yapılan sayfalar arasındaki toplam kelimelerin yüzdelikleri ve köken dilleri şu şekilde:

Yüzde 38 Türkçe, yüzde 41 Arapça, yüzde 21 Farsça.

Bu rakamsal verilere göre Çağatayca'nın yüzde 62'lik kısmı diğer dillerden oluşuyor.

Bu durumda, Kürdçe için söylenen "diğer dillerden alınma kelimelerle oluşmuş karma bir dil" tanımı Çağatayca için de geçerli olacak mı?

fazla oku

Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)

Eğer bir dildeki yabancı kelime sayısı ileri sürüp, o dilin aslında olmadığını ve diğer dillerden toplama olduğunu geçerli bir bilimsel yargı olarak ileri sürersek, Türkçenin tabanını da zayıflatmış oluruz.

Zira Türk Dil Kurumu (TDK) tarafından 2011 yılında 11. baskısı yapılan "Türkçe Sözlük"ün 110 bin kelimenin yüzde 30'unun Arapça ve Farsça çıkması olasıdır.

İleri geri konuşan kişiler acaba Kürdçede bulunan kelime sayısından haberdar mı?

1600'den günümüze değin Kürdçeye yönelik farklı alanlara yönelik 700 civarında tek dilli veya çok dilli sözlük ile kelime listesi hazırlandı.

Bu çalışmalardaki kelime sayılarını kaba bir hesapla bir araya getirdiğimizde, 1 milyon 500 bin sözcük (daha fazlası da muhtemel) ortaya çıkıyor.

Bu sözcüklerin etimolojisini tümüyle ispatlamak zaten mümkün değil. Bunu hiçbir dil için yapmak da imkanlı değil.

Ancak şunu kolaylıkla söylemek mümkün ki, Kürdçe olduğu kabul edilen yerli kelime sayısı yüzdelik olarak yüzde 70'ten aşağıda olmadığı kesin.

Aslında zorlamaya gerek yok. Bir dildeki bin 500 kelime de iletişimi sağlar.

Dil olmanın ölçütleri içerisinde belli bir sayıyı bulacak diye bir kural yok.

Her dilde alıntı kelimeler var ve olmaya devam edecektir.

Bugün "küresel dil" olarak her yerde, her mecrada kullanılan İngilizcenin bile yarısından fazlasının başka dilden olduğu söyleniyor.

Mesela, Türkçenin yüzde kaçı yabancı dillerden alınma?

Bir dildeki yabancı unsurlar o dile hakaret değildir.

Tam tersi, ihtiyacı olanı aldığını ve geride kalmadığını gösteriyor.

Avrupa ve Amerika başta olmak üzere üretilen her teknolojik unsur doğal olarak bu dillerdeki kelimelerin başka dillere geçmesini sağlıyor.

Kürdçe ve Türkçedeki Arapça unsurlar İslamiyet'in kabulüne binaendir.

Farsça unsurlar ise, daha çok coğrafi yakınlık ile ve kökensel aynilikten gelir.

Ayrıca, "İranî" kavramı doğrudan bir tek dili yansıtan ifade değildir.

Coğrafi düzlemde var olan dilleri ifade eder.

Belki 3- 5 bin yıl önce "ana" bir dilden de çıkmış olabilirler.

fazla oku

Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)

Kürdler tarafından Kürdçe sözlük yazımı 17'nci yüzyıldan başlar.

Yabancıların Kürd diline yönelik sözlük çalışmaları her ne kadar 1500'lerde olduğu ileri sürülse de somut kaynaklar 18'inci yüzyılı gösteriyor.

Birçok dilde hazırlanan sözlükler ve kelime listeleri, gramer ve karşılaştırmalı dilsel araştırmalar, Kürdçenin zayıflatılmasını değil, bilakis köken olarak daha geriye gittiğini, kelime haznesi ve ifade etme becerisi açısından da zengin ve işlevsel olduğunu ortaya koyuyor.

Kürdçenin bütün yazılı metinlerindeki kelimelerin toplandığı bir çalışma şimdiye kadar gerçekleştirilmedi.

Bir de "klasik" ve "modern" metinlerin tümü daha literatüre kazandırılmadı.

Neredeyse her gün dünyanın farklı bölgelerindeki kütüphanelerde yeni metinler keşfediliyor.

Ayrıca, 1900 sonrasında uygulanan yasaklamalar, sansürler ve gelişimden yoksun bırakılması ve diğer dillere karşı gerileme faktörleri dikkate alındığında, bu haliyle bile, eldeki metinler kelime haznesi açısından yeterli.

Kürdçenin bütün lehçelerine yönelik sözlük çalışmaları mevcut ancak şive ve ağızlarına yönelik derleme, toparlama ve yazıya geçirme aşaması daha tamamlanmadı.

Irak Kürdistan Bölgesi'nde (IKB), Türkiye'de, İran'da, Rusya'da ve Avrupa'daki resmî ve sivil kurumlarda yapılan bu alandaki bilgi üretimi, dünyada mevcut olan her bilim ve disiplin alanındaki kavramlara karşılık kullanılabilen Kürdçe sözcüklerin var olduğunu delillendiriyor.

Yani bütün disiplinlerdeki "terim"leri karşılayan bu dilin başka dillerle yapılabilen her şeyin yapılabildiğini görmek mümkün.

Tıptan hukuka, kimyadan psikolojiye, tarihten coğrafyaya uzan bu geniş yelpazede "meramı ifade etme" durumu kolaylıkla gerçekleşiyor.

Kitap ve dergi yayıncılığı, bilimsel yayın faaliyeti, televizyon ve internet/bilgisayar yayıncılığında çok kusur sayılabilecek bir durum yok.

Hatırlanacağı üzere, 2014 yılında TDK tarafından 650 sayfalık Kürdçe-Türkçe / Türkçe-Kürdçe küçük ebatlı bir "Sözlük/Ferheng" hazırlanmıştı.

O dönemin kurum başkanı Prof. Dr. Mustafa S. Kaçalin, "Yapı bakımından bükümlü, köken bakımından İranî bir dil olan Kürtçe; Kurmanci, Sorani, Zazaki, Gorani gibi lehçeler halinde, yoğun olarak Kuzey Irak, Kuzey Suriye, Güneybatı İran, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da konuşulmaktadır" diye bir ifade kullanmıştı.

Ayrıca, Kültür ve Turizm Bakanlığı 2010 yılından itibaren "Kürdçe" klasik eserleri yayımlamaya başlamıştı.

Bu sayı şu ana kadar 20 civarında...

Diğer taraftan Diyanet Kurumu da birkaç eser yayımladı.

Beri taraftan Roman Kahramanları, Notos, Evren Kültür, Aşiyan, Hece, Sanat ve Hayat, Tasfiye, Papirüs, Hece gibi edebiyat dergilerinden birkaçı Kürd edebiyatına yönelik özel sayı veya dosya hazırladı.

Dicle, Artuklu, Bingöl, Van, Tunceli, Muş üniversitelerinde Kürdçeye yönelik lisans, yüksek lisans ve doktora bölümleri açıldı.

Tezler hazırlandı, akademik dergilerde Kürdçe bilimsel metinler yayımlandı.

Bu gibi hoş durumlar varken, devletin üst kademelerinden "bin yıllık kardeşlik"e yönelik söylemler ve icraatlar gerçekleştirilirken, Kürdçeye yönelik hakikati yansıtmayan ifadelerin kullanılması kime ne fayda?..

Kürdçedeki Farsça kelimeler:

Kürdçenin bir dil olmadığını, Farsçanın bir alt lehçesi olduğunu, hatta hakaret düzeyine varan birçok sözlü ve yazılı ifade görüyoruz.

Bu yargılardan hiçbiri 1900 öncesine ait değil.

Söyleyenlerin çoğu da ilim insanı olmayıp "ultra-milliyetçi" hassasiyetlerle hareket eden şahsiyetlerdir.

Kürdçe ve Farsçanın tarihi ve birbiriyle olan etkileşimine yönelik Türkiye'de bir çalışma yapılmadı.

Ama İran üniversitelerindeki akademik dergilerde 2000 sonrasında bu mevzuda yayımlanan yüzlerce makale var.

Gerek Kürdçenin 5 temel lehçesi üzerinden gerekse doğrudan Kürdçe üst çatı kavramıyla yapılan art ve eş zamanlı karşılaştırmalı araştırmalar açıkça Kürdçenin müstakil olduğunu ispatlıyor ve sanılanın aksine içindeki Farsça unsurları düşük gösteriyor.

İran'da 1800 itibarıyla hazırlanan 100 civarında Kürdçe-Farsça / Farsça Kürdçe sözlük ve bin dolayındaki makale bunu açıkça doğruluyor.

Bir de İran kökenli akademisyenlerin Kürdçeyi tarihsel olarak çok eski ve Medcenin devamı olarak yorumladığına dair videolar, radyo konuşmaları internet ortamında mevcut.

Günümüz araştırmacılarına göre bütün Kürd lehçeleri İslamiyet'in gelişinden önceki bir tarihte, ortak bir dilden çıkıp gelmiştir.

Bu ortak dilin de "Med" dili olduğu kanaati hakim (Diyanet İslam Ansiklopedisi, Kürd maddesi).

2018 yılında Rus Gazprom Şirketi desteğiyle Rusya Bilimler Akademisi Doğu Çalışmaları Enstitüsü (Moskova) ile Rusya Bilimler Akademisi Doğu El Yazmaları Enstitüsü'nden (St. Petersburg) 17 akademisyen yer aldığı Rusça, İngilizce ve Kürdçenin Kurmancî ile Soranî lehçelerinde yayımlanan 500 sayfalık "Kürdler, Doğunun Efsanesi" isimli kitapta Kürdlerin "en az 2 bin 500 yıl boyunca kendi yaşadıkları topraklar üzerinde bulundukları" dile getiriliyor.

Prof. Dr. Kürşat Demirci de Fatih Altaylı ile katıldığı bir televizyon programında "Sümer kültürü, Kürdler arasında devam ediyor" demiştir.

İlk İslamî kaynaklarda bazı Kürdçe kelimelere görülüyor. Özellikle 800-1400 yılları arasındaki Arapça ve Farsça metinlerde.

17'nci yüzyılda yaşayan Sakızlı İsa Efendi (ö.1649) tarafından 1630'larda yazılan "Nizâmü'l-Edviye" (TÜBA Yayınları, 2019) isimli tıp/ilaç kitabında en az 30 tane "Kürdî" kelimenin kullanıldığına şahitlik ediyoruz.

Aynı çağda yaşayan Evliya Çelebi (1611?-1684?) 1640-1675 yılları arasında yazmış olduğu "Seyahatname" isimli 10 ciltlik eserinde; Kürt dilinden de bahsediyor.

Çelebi, Meyyafarikin'i anlatırken Kürd dili hakkında şunları söylüyor:

Kürd dili Hz. Nuh ümmetinden Melik Kürdim'den kalmıştır. Ama Kürtlerin yaşadığı yerler dağlık, taşlık ve uçsuz bucaksız ovalar olduğundan 12 Kürt dili vardır. Bunların hepsinin özel kelimeleri olup lehçeleri farklıdır. Birbirlerine aykırıdır. Çoğu birbirlerini tercüman ile anlarlar.

Evliya Çelebi'ye göre Musul Kürtlerinin hepsi Kürtçenin her türlüsünü bilirler.

Başka bir anlatımında da doğru olması mümkün olamayacak şekilde Kürdler arasında 100 bin lehçe olduğunu söyler.

Bunun yanında Kürtlerin 24 dili olduğunu belirtir.

Badinan, Hakkâri, İmadiye, Duhok, Cizre ve Şirvan Kürtçelerinin fasih Kürtçe olduğunu düşünür.

Lehçe farklılığından dolayı Kürtlerin birbirlerinin dilini anlamadıklarını söylemiştir.

Şu ana kadar yapılan araştırmalara göre 800-2000 yılları arasında en az 4 lehçe üzerinde bin dolayında şairin Klasik Kürd Edebiyatı düzleminde varlık gösterdiğine dair veriler bulunuyor.

Bunların bir kısmından ismen bahsettiğimizde şu isimler görülüyor:

Goranî/Hewramî lehçesinde:

Mela Perîşan Dînawerî (1356-1421),
Êl Begî Câf (1492-1553), Bêsaranî (1643-1701),
Elmas Xan Kendûleyî (1702-1776),
Xaney Qubadî (1704-1778),
Welî Dîwane (1745-1801),
Rencûrî (1750-1809),
Seyîd Ya'kûb Maydeştî (1799-1871),
Şêx Xalîdê Kurdî (1779-1827),
Mah Şeref Kurdistanî (1805-1844);

Sorani lehçesinde:

Nalî (1800-1856),
Salim (1800-1866),
Mewlewî (1806-1883),
Mustafa Beg/ Kurdî (1812-1850),
Hacî Qadirê Koyî (1817-1897),
Mahwî (1830-1906),
Şêx Riza Talabanî (1831-1925),
Wefayî (1844-1902),
Zîwer (1875-1948),
Bêxûd (1875-1955),
Pîremêrd (1876-1950),
Hemdî (1876-1936);

Kurmancî lehçesinde:

Eliyê Herîrî,
Mîr Ye'qûbê Zirkî,
Melayê Cizîrî,
Feqîyê Teyran,
Mîr Îmadeddînê Hekkarî,
Şêx Şemseddînê Qutbê Exlatî,
Ehmedê Xanî,
Remezanê Cizîrî,
Axaokê Bêdarî,
Xalid Axayê Zêbarî/Laxer,
Mela Remezanê Ebbasî,
Melayê Bateyî, Selîmê Silêman,
Harisê Bedlîsî/Sewadî,
Mela Mensûrê Girgaşî,
Seyfiyê Şoşî (1750?-1821?),
Îsmaîlî Bazîdî,
Miradxanê Bazîdî,
Macîn, Mîna,
Şêx Xalidê Zêbariyê Yekem,
Mela Yûnisê Helqatînî,
Melayê Erwasî, Sadiq,
Xewsî/Ebûbekir,
Mustafa Han Beg,
Pertew Begê Hekkarî,
Weda'î,
Şêx Nûreddînê Birîfkanî (1790-1851),
Mela Xelîle Sêrtî,
Feqe Reşîdê Hekkarî,
Bekir Begê Erizî,
Mihemed Teyyar Paşayê Amêdiyê.

Kürd edebiyatı, her ne kadar nicelik açısından Arap, Türk ve Fars edebiyatları kadar ürün vermemişse de, bütün lehçelerdeki edebî birikimler bir araya getirildiğinde, nitelik açısında geride olmadığı da anlaşılacaktır.

İlmî ölçütlere ve ahlaka uymadan Kürdçeye ve edebiyatına yönelik kullanılan hiçbir olumsuz ifadenin gerçeği yansıtmadığı, vicdan sahiplerinin kolaylıkla fark edebileceği bir husustur.

10'uncu yüzyıldan itibaren çoğunlukla Arap esaslı alfabeyle (Êzîdilerin Sır alfabesini kullandığını da hatırlayarak) ortaya konulan bu ürünler bir "Kürd Edebiyatı"nın varlığını itiraz edilmeyecek düzeyde kabul ettiriyor.

Tarihsel sürece göre birkaç Kürdçe sözlük: