Afrikalılar denilince akla gelen yapraklarla ya da hayvan derileriyle vücutlarını örtmeye çalışan yarı çıplak insanlar imajı, yüzyıllardır sistematik olarak oluşturulan yanlış bir algının ürünüdür. Oysa Afrika’nın kumaşlarındaki çeşitlilik ve renklilik, giysileri olmadığı iddia edilen Afrikalı imajıyla taban tabana zıtlık oluşturuyor.
Batı medyasının önde gelen yayın organları, Afrika’da tekstilin 1846 yılında Togo’da Hollandalı tekstil şirketi VLISCO tarafından başlatıldığını ve öncesinde kumaş üretiminin ilkel olduğunu iddia etmeye devam ediyor. Ancak VLISCO'dan çok önce, Afrika'nın hayli zengin bir tekstil endüstrisi vardı.
Örneğin, 1300'lü yıllarda Mali sultanı Mansa Musa'nın hac ziyareti sırasında tüm heyetini altın ipliklerle dokunmuş pamuktan kumaşlarla giydirdiği biliniyor.
Mali’deki Bogolan (çamur bezi) veya Gana’nın Kente kumaşı, Afrika'nın tekstil tarihinin sadece birkaç örneğidir. Wax hollandai (balmumu Hollanda kumaşı) Afrikalılar tarafından giyilen tek kumaş olarak lanse edilse de bu Afrika tarihini ve kültürünü küçümsemekten başka bir şey değildir.
Afrika kumaş endüstrisi Mısırlıların keten yetiştirmeye ve keten dokumaya başladığı M.Ö. 5.000 yıllarına kadar uzanır. Badari'de bulunan eski bir çanak çömlekte bu döneme ait bir dokuma tezgâhı tasviri görülürken, Khnumhotep'in mezarından çıkan bir resim dokumacıların yatay bir dokuma tezgâhı kullandığını gösterir (yaklaşık MÖ 2400). Aslında piramitler, heykeller ve hiyerogliflere bakmak dahi tüm Mısırlıların hayli güzel giyindiğini görmeye yeter.
Sahra altı Afrika’ya gelindiğinde ise çeşitli uygarlıklar geliştikçe, pamuğun daha yaygın kullanılan bir kumaş haline geldiği görülür. Kâşif İbn Battuta 1300'lerde Mali İmparatorluğu'nda ve Timbuktu'da dokumacıların varlığından bahseder. İslamiyet'in Batı Afrika'ya girmesiyle birlikte birçok kişi “boubou” ismi verilen kıyafetin bugünkü versiyonunu giymeye başlamıştı.
Uganda'daki Buganda Krallığı'nda, mutuba ağacından (ficus natalensis) yapılan ve taç giyme, şifa törenleri, cenazeler ve kültürel toplantılar sırasında krallar, şefler ve vârisler tarafından giyilen kabuk bezi, Baganda toplumunun vazgeçilmez bir unsuru olmaya devam ediyor.
Kamerun'da ağaç kabuklarından yapılan kumaşların uzun bir geçmişi vardır. Rafyadan elde edilen lifler bugün bile yaygın olarak çanta ve giysi yapımında kullanılmaktadır.
Pigmeler tropik incir ağaçlarından yapılan ağaç kabuğu bezi kullanırken, Çad ve Orta Afrika Cumhuriyeti'nden insanlar yatay tezgâhlarda pamuklu şeritler dokur; çeşitli doğal boyalar kullanırlar.
Her kumaşın derin bir anlamı var
Hemen her toplumda olduğu gibi, kumaşlardaki desenler, renkler, işlemeler ve hatta boyut kültürel, dinî ve sosyolojik birtakım anlamlar içerir.
Afrika toplumlarında sosyal statünün ve gücün ifade edilmesinde büyük rol oynayan kumaşlar, birlik ve dayanışmanın pekiştirilmesi, önemli olayların anılması ya da grup üyelerinin kimliklerinin belirlenmesi için de kullanılıyor.
Örneğin, belli bir kiliseye üye olan kadınlar, ibadet günlerinde aynı kumaş türünden diktirdikleri elbiselerle kiliseye olan aidiyetlerini göstermeyi tercih ediyor. Zambiya’da çoğu zaman, ülkenin millî kumaşı kabul edilen çitenge üzerine kilisenin bir amblemi basılıyor ve kilise üyesi kadınlar bu kumaşları bellerine sararak ibadete katılıyor.
Yine benzer şekilde birçok Afrika ülkesinde düğünlerde kız ve erkek tarafı birbirlerine hediye ettikleri kumaşlardan elbiseler diktirerek bütünsel bir görüntü ortaya çıkarıyor.
Bugün Afrika’nın birçok ülkesinde önemli olaylar sırasında saygı duyulan liderlerin, kahramanların ve tarihî figürlerin başarılarını anmak ve kültürel mirası korumak adına, ülkenin millî kumaşlarının üzerine bu figürlerin portreleri basılıyor.
Bu tür kumaşlar, sanatsal ifadenin ve kültürel hafızanın nasıl bir arada var olabileceğinin ve insanları bir araya getirebileceğinin belki de en ilgi çekici örneği.
Modern trendler ve geleneksellik birleşiyor
Küresel moda akımları, dünyanın en ücra köşelerine dahi ulaşarak en geleneksel toplumların bile giyim tarzlarını değiştirmiş durumda. Bu değişimin kolayca kabul edilmesi ve kültürel kıyafetlerden vazgeçilmesi doğal bir süreç olarak görünse de Afrika’nın birçok ülkesinde kendi değerlerine sıkı sıkıya bağlı kalarak geleneksel giysilerinden ödün vermeyenler kültürel mirasın aktarımında büyük bir rol oynuyor.
Yeni nesillere kültürel mirası aktarmak için modern trendleri geleneksel miras ile harmanlayıp, Afrikalı olmayanları bile cezbedecek kadar çekici tasarımlar ortaya koyan yaratıcı ve idealist insanların sayısı ise her geçen gün artıyor.
Zambiyalı genç tasarımcı Fumbe Kapampa da bu idealist insanlardan biri. “Ben modern Afrika kumaşlarını her tasarımımda kullanıyorum. Bu kumaşlar kültürümüzün ve modern tasarımın sentezi. Batı Afrika’nın Ankara kumaşı, birlik ve dayanışmayı sembolize eden millî kumaşımız çitenge en sevdiğim kumaşlar. Bir Afrikalı elbette Afrika kumaşlarını tercih etmeli; bu özümüze duyduğumuz saygının ve geleneklerimizi kucaklamamızın gereğidir. Afrikalılar kültürel miraslarını nesilden nesle aktarmalı. Bunun için yerel tasarım ve yerel tekstil üretimi desteklenmeli.”
Genç yeteneklerin yansıra, Ganalı Ayesha Ayensu ve Christie Brown, Nijeryalı Lisa Folawiyo, Fildişi Sahilinden Loza Maleombho gibi çok sayıda profesyonel isim, Afrika kumaşlarını merkeze alarak tasarladıkları giysi ve aksesuarlarla bugün dünya çapında saygınlık kazanarak Afrika’nın birbirinden renkli ve zengin kültürünün kıyafetlere nasıl yansıdığını göstermek için çabalıyor.
Kaynaklar
Lemi, L.D.M. Commemorative textiles: an African narrative of identity and power. Humanit Soc Sci Commun 11, 537 (2024). https://doi.org/10.1057/s41599-024-03051-z
https://cms.library.wisc.edu/friends/wpcontent/uploads/sites/2/2014/03/FriendsNewsletter11-12-2014.pdf
https://www.hinkrokente.com/rediscovering-history-the-revamped-kwame-nkrumah-memorial-park/2677/27/07/
Gana kurucu lideri Kwame Nkruma, Gana kültürünün bir sembolü olan kente kumaşını sıklıkla kullanarak Afrika kumaşlarına verdiği değeri göstermişti.
ZAMBİYA kurucu lideri Dr. Kenneth Kaunda Fransa Cumhurbaşkanı Charles de Gaulle ile Paris'teki Elysee sarayında buluşmasında ülkesinin milli kumaşı çitengeyi giymeyi tercih etmişti.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
