Çad kamuoyu, Cumhurbaşkanı İdris Debi’nin altıncı kez cumhurbaşkanı seçilmesinin ardından silahlı çatışmaların patlak vereceğini tahmin ediyordu. Debi’nin ölüm haberi ise ülkede şok etkisi yarattı. Bu olayın arkasında kimlerin olduğu konusunda farklı görüşler mevcut. Ancak güç mücadelesinden doğan kaosun bedelini ilk ödeyen yine Çad halkı oldu.
Debi’nin oğlu cumhurbaşkanı mı oldu?
Debi’nin ölümü sonrasında ülkede alışılmadık bir tablo ortaya çıktı. Zira Silahlı Kuvvetler Başkomutanı ve Debi’nin ölümünün ardından kurulan Askeri Geçiş Konseyi’nin (AGK) Başkanı Muhammed İdris Debi, AGK’nin ilan ettiği ve önceki anayasayı fesheden “Geçiş Sözleşmesi” uyarınca cumhurbaşkanlığı görevini kendisinin üstleneceğini ilan eti. Cumhurbaşkanı Debi’ye yakın 15 generali de AGK’ye atadı. Bu generaller, ülkede özgür ve demokratik seçimlerin düzenleneceği zamana kadar sürecin idaresinden sorumlu olacak.
Geçiş süreci 18 ay olarak belirlendi. Bu süreci, Cumhurbaşkanı, Başbakan ve Yüksek Ulusal Savunma Komiteleri Başkanı sıfatıyla Muhammed İdris Debi İtno yönetecek. Oğul Debi ayrıca kendisinin atadığı Askeri Geçiş Konseyi’nin 69 üyesi tarafından çıkarılan yasaları onaylamanın yanı sıra geçiş hükümetinin askeri pozisyonuna atanan personeli görevden alma yetkisine de sahip olacak.
AGK ilk olarak anayasayı askıya aldı, Meclis’i feshetti ve 14 gün yas ilan etti. Ayrıca ülkenin kara ve hava sınırlarını ikinci bir emre kadar kapattı, akşam sokağa çıkma yasağı getirdi. Yapılan açıklamalar Cumhurbaşkanı Debi’nin cenaze törenin bugün başkent Encemine’de yapılacağı yönde.
Dışarıya güvence
AGK Başkan Yardımcısı Djimadoum Tirayna, ülkedeki yabancı misyonların temsilcileriyle yaptığı görüşmede ordunun yönetimi elinde tutma niyeti olmadığını bildirdi. Savunma ve Güvenlik Güçleri’nin iktidarı koruma arzusunda olmadığını, AGK’nin Geçiş Sözleşmesi uyarınca yönetimi sivil idareye teslim edeceğini ve 18 ay içerisinde özgür ve demokratik seçimleri düzenleyeceğini söyleyen Tirayna, “Çad Mareşali’nin (baba Debi) girdiği ve hayatını verdiği savaş henüz bitmedi” ifadesini kullandı.
Ülkeye yönelik terör saldırılarının ve tehditlerin devam ettiğini belirten Tirayna, “Savunma ve Güvenlik Güçleri, Çad’ı savunmak ve durumların sakinleşip düzelmesi için kontrolü ele aldı ve tarih önünde sorumluluk üstlendi” diye konuştu.
Tehdit
İsyancıların oğul Debi’yi düşürmekle tehdit etmesi, şiddetli bir güç mücadelesinin işareti olarak görüldü. Nitekim Değişim ve Uyum Cephesi (FACT) yazılı açıklamasında, “Çad bir krallık değil ve ülkemizde yönetimin babadan oğula geçmesi (monarşi) mümkün değildir” ifadeleri kullanıldı.
Baba Debi’ye yönelik suikastın arkasında isyancıların mı yoksa Fransa’nın müdahalesinin mi olduğu konusunda görüş ayrılıkları mevcut. Çad Ordu Sözcüsü, Cumhurbaşkanı Debi’nin Libya’nın güneyinde konuşlanan isyancı gruplara karşı verilen savaşın ön cephelerini ziyareti sırasında öldüğünü duyurdu. Sözcü, isyancıların 11 Nisan’da Çad’da yapılan cumhurbaşkanlığı seçimleri sırasında sınırı geçerek ülkeye girdiği bilgisini verdi.
Çelişki
Uluslararası İlişkiler Fakültesi Profesörü ve Afrika çalışmaları alanında araştırmalar yapan Mebruk Kahi, Independent Arabia’ya şu değerlendirmelerde bulundu:
“Cumhurbaşkanı Debi’nin ölümüne ilişkin açıklamanın Cumhurbaşkanlığı yerine neden ordudan yapıldığına ilişkin soru işaretleri var. Burada bir çelişki mevcut. İsyancı hareketler geçtiğimiz 10 yıl içerisinde hiç durmadı. Fakat muhalifler son iki yıldır Libya’daki kırılgan durumdan, doğudaki Boko Haram örgütünden ve doğu sınırında yer alan Sudan’ın Dafur kentindeki aşiretlerden istifade ederek baskıyı artırdı. Debi’nin Fransa’nın Sahel’de terörizmle mücadele bahanesi altında öncülük ettiği askeri koalisyondan çekilme kararı almasıyla kriz şiddetlendi. Çad’ın askeri yapının en büyük katılımcısı olması dolayısıyla bu karar Paris’i kızdırdı. Kuzeydeki muhalefet, ötekileştirilen Kuzey sakinleri için kalkınma ve adalet talep ediyorlar. Zenginliklere sahip olan güneydeki sakinler, Debi’nin Çad’ı demir yumrukla yönetmesine ve kendi kabilesindeki kişileri yönetime ve orduya almasına karşı çıkıyor. Güneydekiler ayrıca Debi’yi, Fransa ve bazı yabancı güçlerden aldığı destek sayesinde ülkeyi yabancı gündemleri uygulamakla görevli bir devlete dönüştürmekle suçluyor.”
Petrolün ve aşırı yoksulluğun ülkesi
Rejim ve isyancılar arasındaki mücadele, merhum Cumhurbaşkanı Debi’nin 1990’da yönetime el koymasından bu yana hiç kesilmedi. Bu mücadele sürecinde en önemli olay, Şubat 2008’de isyancıların Cumhurbaşkanlığı Sarayı’nın kapılarına dayanmasıyla gerçekleşti. Daha sonra Fransa’nın yardımlarıyla isyancılar püskürtüldü. İkinci önemli olay ise 2019’un başlarında yaşandı. Zira isyancılar söz konusu dönemde başkent Encemine’ya girmişti. Fransa’nın hava saldırıları sonrasında başkentten çekildiler.
Petrol ülkesi Çad’ın nüfusu 16 milyon. Nüfusun yüzde 53’ü Müslüman, yüzde 35’i Hristiyan. Ülke toprakları üzerinde Sudan’ın Darfur bölgesinden kaçan 450 binden fazla mülteci yaşıyor. 2003 yılından bu yana üretilen petrolden elde edilen gelir ülkenin gayri safi yurtiçi hasılasının (GSYH) yaklaşık yüzde 40'ını, devlet gelirlerinin de yüzde 60'ından fazlasını oluşturuyor. Nüfusun yaklaşık yüzde 42’si açlık sınırının altında yaşıyor.
Ülke kaynaklarının paylaşımı
Siyasi Bilimler Fakültesi Profesörü ve Afrika alanında araştırmalar yapan Abdulvahhab Hafyan, Independent Arabia’ya verdiği demeçte, başkent Encemine’nın kenar mahallelerinde yaşayan muhalif milislerin, özellikle Fransız kuvvetlerinin muhalif milisleri başkentin kenar mahallelerine sürmesine karşılık Fransız rehinelerin serbest bırakılmasıyla sonuçlanan Arche de Zoe Anlaşması’nın ardından rejim güçleriyle vur-kaç çatışmalarına girdiğini söyledi.
Hafyan, ötekileştirilen Et-Tabu aşiretine mensup olan muhalif milislerin, ilerde yeni bir rol oynamaları için Fransa tarafından destekleniyor olabileceğini ve bu muhaliflerin ülke kaynaklarının kendisiyle birlikte olan aşiretlerle paylaşılmasını talep ettiğini kaydetti.
Yönetim değişikliğiyle ilgili kurucu ilkenin ihlali
Afrika’nın güvenliği konularında çalışmalarda bulunan Nijeryalı uzman stratejist ve araştırmacı İdris Ayat, Çad’daki bunalımlı siyasi atmosferin, ülkenin kuzeyindeki El-Karan etnik kökene mensup Doktor Muhammed Mehdi Ali liderliğindeki FACT’ın isyanı ve cumhurbaşkanlığı seçimlerinin öncesinde, 11 Nisan 2021’de patlak veren olayların sonucunda oluştuğunu söyledi.
Ayat açıklamasına şöyle devam etti:
“Silahlı muhalifler, isyan ile siyasi partilerin memnuniyetsizliğinin bir araya gelmesinden faydalanarak, konuşlu bulundukları Libya’nın güneyinden Çad’ın kuzeyindeki Tibesti eyaletine ve daha sonra da ülkenin batısındaki Kanem eyaletine geçtiler. Eski Cumhurbaşkanı İdris Debi’nin liderliğindeki Çad Ordusu iki eyaleti yeniden devlet kontrolüne almak için çabaladı. Bu çaba, 17 Nisan Cumartesi gecesi ile 18 Nisan 2021 pazar sabahın Kanem eyaletinde kanlı çatışmalara yol açtı. Zira Cumhurbaşkanı ağır yaralanarak yaşamını yitirdi. Çad Anayasası’nın 81’inci maddesine göre cumhurbaşkanının vefat etmesi veya görevini yerine getirmesine engel teşkil edecek bir hastalığa yakalanması durumunda onun yerine meclis başkanının geçmesi gerekiyor. Fakat oğul Muhammed Debi, AGK’yi kurarak yönetim değişikliğiyle ilgili kurucu ilkeyi ihlal etti. Güneyin nüfusuna kayıtlı olan ve Sara etnik kökenine mensup olan Meclis Başkanı Harun Kabadi’nin saf dışı bırakılmasının güneyli olmasından kaynaklandığı düşünülüyor. Zira François Tombalbaye’nin siyasi ve sosyal baskı yönetimi altında sıkıntı çeken kuzeylilerin, güneylilere karşı bir hassasiyete sahip olduklarını görüyoruz. Aynı zamanda Kabadi’nin, Debi’nin etnik kökeni olan ve yönetimi elinde tutan Zağava’ya mensup olmaması da bunda etkili olmuş olabilir.”
*İçerik orijinal haline bağlı kalınarak çevrilmiştir. Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
Independent Türkçe için çeviren: Halil Erdoğan
