Heather Couper & Nigel Henbest - The Independent

Yazın baktığımız gökyüzü; kışın ortaya çıkan ve çok sayıda parlak, göz alıcı yıldızla dolu semayla asla yarışamaz. Ancak eğer iyice ararsanız, keşfedilecek pek çok şey bulabilirsiniz.

Şu an yazın ortası ve kafanızı kaldırıp gökyüzüne baktığınızda üçgen şeklinde dizilmiş üç parlak yıldızın egemen olduğunu görürsünüz. “Yaz Üçgeni” kendi başına bir takımyıldız değil ancak bu şekil, devasa üç takımyıldızındaki en parlak yıldızların bir araya gelmesiyle oluşuyor. Bu takımyıldızları Kartal, Kuğu ve Lir olarak biliniyor.

Gördüğümüz üç yıldız ise hemen hemen eşit parlaklıkta gibi algılanıyor ama bu sadece uzaklığın yarattığı şaşırtıcı bir kozmik hile. Aralarında bize en yakını, Kartal takımyıldızından Altair yıldızı sadece 17 ışık yılı -bir ışık demetinin bir yılda katettiği mesafe- yani neredeyse 10 trilyon kilometre uzaklıkta bulunuyor. Bu genç beyaz yıldız kendi etrafında şiddetli bir hızla dönüyor. Güneş’inki 25 günden fazlayken bu yıldızın bir “günü” 9 saat sürüyor. Bu yüksek dönüş hızı Altair’in parçalanma hızına yakın olduğu anlamına geliyor.

Lir takımyıldızının en parlağı Vega’ysa gökyüzünün en parlak 5. yıldızı ve 25 ışık yılı uzaklıkta bulunuyor. Dünya’nın dönüş ekseni hafifçe “yalpaladığı” için (yörüngesel salınım ismi verilen bir etki), Vega MS 14.000 yılında yeni kutup yıldızımız olacak. Üstelik yıldız, gezegenler oluşturabilecek bir “toz” diskiyle çevrili.

Kuğu takımyıldızındaki Deneb ise, üçlünün aykırı üyesi. Kabaca Altair ve Vega'yla aynı parlaklıkta görünse de bu bir yanılsama. Bu kozmik fener Güneş’ten tahminen bin 500’le iki bin ışık yılı uzaklıkta bulunuyor. Bu Deneb’in bizim yıldızımızdan (Güneş) yaklaşık 50 bin ile 200 bin kat arasında daha parlak olduğu anlamına geliyor.

Bu yıldızların içinde bulundukları takımyıldızlar da en az kendileri kadar büyüleyici. Esasen Kartal takımyıldızı biraz sönük kalsa da uçan bir kartalı andırıyor. Takımyıldızının öne çıkan yıldızlarından Eta Aquilae bir atarca ve düzenli olarak titreşen bir parlaklığa sahip. Ayrıca bu yıldız diğer galaksilerin uzaklıklarını ölçmek için kullanılan Sefe değişkeni yıldızlarının en parlaklarından.

Gökyüzünün görkemli Kuğu’suysa, boynunu ve kanatlarını uzatmış Samanyolu boyunca uçuyor. Takımyıldızını dürbün veya küçük bir teleskopla tararsanız, hatları belirsiz şekilde parlayan benekleri keşfedebilirsiniz. Bunlar Samanyolu’nda bulunan yıldız kümeleri ve bulutsulardan birkaçı.

Kuğu’nun “kafasından” aşağıya doğru inerseniz (Kuğu’nun ters yönünde) büyük, karanlık bir bulut göreceksiniz. Arkasındaki Samanyolu’nu gölgeleyen bu oluşuma Büyük Yarık deniyor. Burası gelecekteki yıldızların doğum yeri olabilecek yıldızlararası tozun (kozmik toz) toplandığı yerlerden biri.

Kuğu’nun kafasına bakarsanız Albireo’yu görebilirsiniz. Küçük bir teleskobunuz varsa, bunun turuncu ve mavi renkteki iki yıldızdan oluşan ikili bir yıldız sistemi olduğunu anlayabilirsiniz. Albireo’yu gökyüzünün en güzel ikili yıldız sistemi ilan ediyoruz.

Lir bu üç takımyıldızının en küçüğü ve mükemmel şekliyle gerçekten minik bir lire benziyor ancak küçüklüğüne rağmen içi harikalarla dolup taşıyor. Vega’nın solunda bir yıldız farkedeceksiniz -eğer gözleriniz yeterince keskinse- bunun bir ikili olduğu gözünüzden kaçmayacak. Şimdi küçük bir teleskobun başına geçme zamanı… Evet, bileşenlerin ikisi de birer ikili yıldız sistemi. İsmi Epsilon Lyrae ama herkes ona “çift ikili” diyor.

Şimdi sıra Lir’in gizli hazinesine geldi ancak bunun için daha güçlü (orta boyutta) bir telekoba ihtiyacınız var. Takımyıldızın alttaki iki yıldızının arasında güzel -ama hayalete benzeyen- ölü bir yıldız yatıyor; bu bir gezegenimsi bulutsu (William Herschel’in kendi keşfettiği gezegen Uranüs’e benzedikleri için bu oluşumlara verdiği isim).

Halka Nebulası kozmik bir duman halkasına benziyor. Nükleer yakıtı bittikten sonra istikrarsız hale gelen ve dış kısmı uzaya doğru şişen bir kızıl devin kalıntılarından oluşuyor. Halkanın merkezinde eski yıldızın çökmüş çekirdeği bulunuyor: Kaderi küçülerek soğuk bir karaltıya dönüşmek olacak.

Halka Nebulası, gökkubbedeki hayalet (The Hubble Heritage Team)

Halka Nebulası, Güneş’imizin de kaderine dair bir andaç ancak önümüzde en az 7 milyar yıl daha var.

Yukarıda neler olup bitiyor?

Karanlık çöktüğünde güneybatının alt kısımlarındaki parlak Jüpiter’i kaçırmanız mümkün değil. Dev gezegen herhangi bir yıldızdan çok daha parlak biçimde ışıldıyor ve küçük bir teleskopla -hatta sabit tuttuğunuz bir dürbünle- onu 4 büyük uydusuyla beraber görebilirsiniz.

Jüpiter’in sağ altındaki rengi kızıla çalan yıldızın adı da Antares. Akrep takımyıldızının kalbinde yer alıyor. Aksi yönde Jüpiter’in sol tarafında parlayansa Satürn. Bir teleskop yardımıyla krem rengi gezegenin etrafını saran ünlü halkalarını görebilirsiniz.

Eğer zorlu bir gezegen gözlemi yapmak isterseniz, saatlerinizi sabahın erken saatlerine kurun. Sabah saat 5’le 6 arası doğu ufkunu gözlerinizle -veya dürbünle- tararsanız minik Merkür’ü kısa bir süre için görebilirsiniz. Güneş’in etrafında en yakın mesafede dönen gezegen bir “yılını” sadece 88 Dünya gününde tamamlıyor.

Bu ay gece yarısında gökyüzünün görünümü (Heather Couper/Nigel Henbest)

Ayrıca bu ay bizi iki özel olay bekliyor. 12 Ağustos’u 13 Ağustos’a bağlayan gece, Dünya Swift-Tuttle Kuyruklu Yıldızı’nın kuyruğunda bıraktığı kalıntıların içinden geçecek. Minik toz taneleri atmosfere girerken bir meteor yağmuru oluşturarak yanacak. Bu kayan yıldızlar Kahraman (Perseus) takımyıldızından akıyor gibi görünecek, bu nedenle Perseid meteor yağmuru olarak isimlendiriyoruz. Perseid düzenli meteor yağmurları arasında en istikrarlı ve en yoğunu olsa da, bu yıl parlak Ay ışığının yarattığı ışık kirliliğiyle yarışacak ve kayan yıldızlardan sadece en parlaklarını görebileceğiz.

23 Ağustos’u 24 Ağustos’a bağlayan gece yarısına doğru doğan Ay’ı da dikkatlice izleyin. Yakınlarındaki en parlak yıldızın ismi Aldebaran. Gökyüzündeki Boğa takımyıldızının kırmızı gözünü oluşturuyor. Ay ve Aldebaran arasındaysa Boğa kümesinin yıldızları uzanıyor. Tercihen dürbün ya da küçük bir teleskopla günün erken saatlerinde gözlemlerseniz, Ay’ın Boğa kümesinin büyük ölçüde önünden geçtiğini göreceksiniz. Bunlar gözden kaybolup, atmosfersiz Ay yüzeyinin kenarında bir anda yeniden ortaya çıkacak.

Takvim

5 Ağustos: Ay ve ikili yıldız sistemi Spica yakın görünümde

6 Ağustos: Ay ve ikili yıldız sistemi Spica yakın görünümde

7 Ağustos: Ay’ın ilk dördün evresi

9 Ağustos: Ay, Jüpiter ve Anteres yıldızı birbirlerine yakın görünümde

10 Ağustos: Merkür en büyük batı uzanımında

12 Ağustos: Ay ve Satürn yakın görünümde; Jüpiter ve Antares yakın görünümde; Perseid meteor yağmurunun en şiddetli olduğu tarih

13 Ağustos, gece: Perseid meteor yağmurunun en şiddetli olduğu tarihler

15 Ağustos, 15.29: Dolunay

23 Ağustos, 17.56: Ay’ın son dördün evresi; Ay, Boğa yıldız kümesinin önünden geçiyor

24 Ağustos, gece: Ay, Boğa yıldız kümesinin önünden geçiyor

* İçerik orijinal haline bağlı kalınarak çevrilmiştir. Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.

https://www.independent.co.uk/news/science

Independent Türkçe için çeviren: Umut Can Yıldız