Şehirlerde kirlilik ve sağlık üzerine etkileri

Her vatandaşın temiz hava solumak en temel hakkıdır.

Yönetimler, vatandaşın temiz hava soluması ile ilgili önlemleri almakla yükümlüdür.

İnsanlar yaklaşık 14 bin ila 16 bin litre arasında hava solurlar. Temiz hava insan sağlığı için şifadır. 

Şehirlerde azot dioksit (NO₂) kirliliği, yüksek konsantrasyonlarda çok sert bir kokuya sahip ile kırmızımsı kahverengidir; düşük konsantrasyonlarda renksizdir ancak yine de sert bir kokuya sahip olabilir.

NO₂'nin reaktif süreçlere göre ömrü, ortalama 0,86 saat olmak üzere 0,69 ila 0,98 saat arasında değişir.

NO₂, zehirli ve oldukça reaktif gazlardan biridir.

NO₂ kirleticisi;

• Havada nitratlı PM2.5 kirletici konsantrasyonunu,
• Şehirde foto-smogu oluşmasını,
• Görüş mesafesinin daralmasını artırır.

Fosil yakıtların (motorin, doğal gaz ve kömür) yanması sonucu oluşan NO₂ kirleticisi kaynağı;

• Dizel araçlar,
• Trafik tıkanıklığı ve dur-kalk sıklığı
• Doğal gazla merkezi ısıtma yapılması,
• Termik santraller,
• Çimento tesisleri ve diğerleridir.

Trafiğin ve dur kalkın yoğun olduğu yollarda ve duraklarda dizel araç kaynaklı NO₂ kirliliği zaman zaman pik değere çıkar. 

Şehirlerde dizel araç sayısı artıkça NO₂ kirliliği artar. 

Şehirlerde NO₂ kirliliğinin ortalama yüzde 41 oranında kaynağının şehir içi trafiğindeki dizel araçlar olduğu tahmin edilmektedir. Almanya'da bu oran yüzde 60'dır. 
 

Şekil 1. 30 Avrupa şehrinde yıllık NO₂ emisyon kaynakları

Ulaşım kaynaklı NO₂ kirliliğini tespit etmek için trafiğin ve insanların yoğun olduğu bazı duraklarda NO₂ konsantrasyonu online olarak ölçülmeli. 

NO₂ kirliliğinin arttığı şehirlerde, nitratlı PM2.5 kirliliği de artar.

Dizel araçların egzozundan salımlanan NO₂ kirleticisi havada PM2.5 kirliliği oluşturur ve PM2.5 solunum yolu ile ciğerlere kadar ulaşır. 
 

Şekil 2. NO₂ kirliliğinin nitratlı PM2.5 kirliliğini artırır

NO₂, trafik için temsili bir göstergedir. Kentsel düzeyde bu kadar zararlı ve biri astım olmak üzere çokça solunum hastalığına neden olduğunu bildiğimiz NO₂ kirleticisi, dünyadaki birçok şehirde artıyor.

Bu yüzden gelişmiş bazı ülkeler dizelli ve benzinli araçların şehir içi trafiğinden kullanılmasını yasakladı. 

NO₂ kirliliğine düşük konsantrasyonda maruz kalındığında erken uyarı semptomları arasında şunlar görülebilir:

• Hafif bir öksürük,
• Hafif nefes darlığı,
• Mide bulantısı.

Saatler ve günler sonra kirli havayı soluyanlarda bronkospazm ve akciğer ödemi olabilir.

Yüksek konsantrasyonlarda NO₂ kirliliğine maruz kalmak;

• Gözlerde yanma,
• Boğaz ağrısı,
• Hızlı yanıklara,
• Spazmlara,
• Boğaz dokularının şişmesine,
• Öksürük
• Bunama, 
• Otizm, 
• Obezite,
• Debrasyon, 

gibi üst solunum yolu semptomlarına ve solunum yollarında iltihaplanmaya neden olur.

NO₂'le kirlenmiş havayı soluyan astımlı çocuklarda bronşit ve azalmış pulmoner fonksiyon ile ilişkili olduğunu gösterir. 

NO₂ kirliliğine maruz kalan hamile kadınlarda, düşük doğum ağırlıklı (DDA) bebek doğumlarına neden olur.

Yüksek konsantrasyonda NO₂ kirliliği, insanların koku alma yeteneğini azaltarak duyuları da etkileyebilir.

NO₂ kirliliği, akciğerlerin bakterilere karşı savunmasını azaltabilir ve onları enfeksiyonlara karşı daha duyarlı hale getirebilir. Ayrıca astımı şiddetlendirebilir.

Kirli hava soluyarak okula ve işe gitmek verimliliği ciddi orandan düşürür ve sağlık harcamalarını artırır. 

NO₂ ve diğer NO_x kirleticileri, asit yağmuru oluşturmak için atmosferdeki su, oksijen ve diğer kimyasallarla reaksiyona girer.

Oluşan asit yağmuru göller ve ormanlar gibi hassas ekosistemlere zarar verir.

Asit yağmuru şehirlerdeki ağaçlara, bitkilere ve tarihi binalara zarar verir. 

NO₂ kirliliği;

• Su kirliliğine neden olur.
• Sularda ölü noktalar oluşturur.
• Toprak kirliliğine neden olur.
• Ağaçlara ciddi zararlar verir.
• Asit yağmuruna neden olur.
• Troposferik kötü ozon oluşmasında kilit rol oynar.

İngiltere'de yapılan bir çalışmada, NO₂ kirliliği Londra'da yılda 5 bin 900 erken ölümle bağlantılı olduğu tespit edildi.

İngiltere'de NO₂ kirliliğinden dolayıi yılda yaklaşık 23 bin 500 insanda erken ölüm görülüyor. 
 

Yıllara göre NO₂ kirliliği ile ölüm arasındaki ilişki Şekil 3'te verildi. Tahmin edilen NO₂'nin ortalama konsantrasyonu 37,1 µg/m3 ve medyan değeri 35,0 µg/m3'tür. Gerekli önlemlere alınarak yıllar geçtikçe (Şekil 2), NO₂ kirliliği yılda 0,5 µg/m3 oranında düşmüştür. 
 

Şekil 3. Yıllık ortalama günlük ölüm sayısı (sayı) ve NO2 konsantrasyonu değişimi (µg/m3) 

NO₂ kirliliği azaldıkça erken ölüm oranında düşüşlerin olduğu görülmektedir. 
Avrupa'da ikinci erken ölümcül kirletici NO₂'dir.
  

Şekil 4. Birleşik Krallık, NO₂ hava kirliliğinden kaynaklanan ölümler açısından Avrupa'nın ikinci en yüksek ülkesi

Çin'de yapılan bir çalışmada 2010 yılında ulusal NO₂ irlilik seviyesi 20,5 µg/m3 iken 2018'de ulusal NO2 kirlilik seviyesi ortalama 17,3 µg/m3 düşmüştür.

Ulusal erken ölüm 2010'da toplam 1,73 milyon iken 2018'de 1,65 milyona düşmüştür.

Türkiye'de 1 saatlik ortalama ulusal sınır değer NO₂, 250 µg/m³ iken AB ülkelerinde 1 saatlik ortalama sınır değer 200 µg/m³ (yılda 18 saatten fazla bu sınır değerini aşamaz) ve yıllık ortalama sınır değeri 40 µg/m³'dir.

Ve Dünya Sağlık Teşkilatının (WHO) NO₂ için 24 saatlik ortalama sınır değeri 25 μg/m3 ve yıllık ortalama sınır değeri 10 μg/m3'dir. Türkiye NO₂ ile ilgili mevzuatını revize etmelidir. 

Türkiye'de özellikle sonbahar ve ilkbahar aylarında şehirlerde inversiyonlu günler sık olmaktadır.

İnversiyonlu günlerde bacadan salımlanan kirleticiler atmosferde dağılmaz, yer seviyesinde birikir ve çöker. Sabah ve akşam saatlerinde inversiyon vakası daha sık ve şiddetli olur.

Özellikle invesiyonlu günlerde sabah ve akşam saatlerinde trafik yoğunluğu, dizel araç yoğunluğu ve dur-kalk sıklığı havada NO₂ kirliliğinin artmasını ve NO₂ kirliliğinin solunan havada sınır değerinin üzerine çıkmasını tetikler.
 

Şekil 5. Şehirlerde NO₂ kirliliğinin günlük değişimi 

Resim 1. Ulaşım kaynaklı NO₂ kirliliği

Ulaşım sistemine çözüm üretilmediği (toplu taşıma (metro ve benzerleri), bisiklet yolları, yürünebilir yollar) sürece şehirlerde NO₂ önlenemez. 

Şehirlerde yollarda insanlar değil de araçlar taşındığı sürece NO₂ kirliliği önlenemez. 

Şehirlerde ilave şerit yaparak trafik sorununu çözmeye çalışmak perhiz yapmaya çalışan şişman adama kemerinizi gevşetin demeye benzer. 

Şehirlerde NO₂ kirlilik haritası çıkartılmalıdır. 

Diğer yandan trafiğin yoğun olduğu ve dur-kalkın sık olduğu yerlerde bisiklet sürenler ve motosiklet kullananlar NO₂ kirliliğini yüksek seviyede olurlar. Ve trafik polisleri benzer NO₂ kirliliğine maruz kalırlar.  

Trafiğin ve dur-kalkların yoğun olduğu yerlerde yaşayanların sağlık riskleri çok yüksektir. Bu tür yerlerde havadaki kirlilik seviyesi çok yüksektir. 

Okulların açılmasıyla birlikte özellikle sabah ve akşam saatlerinde trafik yoğunluğu ve dur-kalk sıklığı artmaktadır. 

Modern sıkıştırma ateşlemeli motorlar, tüketilen dizel miktarı başına daha yüksek miktarlarda NO₂ üretir.

Türkiye'de başta Ankara olmak üzere bazı şehirlerde (Uşak Trafik, Afyon Selçuk, Ankara Polatlı, Törekent, Etimesgut, Bahçelievler, Ulus, Keçiören, Kırıkkale Bulvar, Çorum Mimar Sinan, Eskişehir Bulvar, Kayseri Melikgazi, Kütahya Tavşanlı, Manisa Akhisar ve benzeri) şehirlerde yaşayan vatandaşlar zaman zaman NO₂'le kirlenmiş hava solumuştur.

2 Kasım 2022 ile 05 Kasım 2022 tarihleri arasında Ankara Altındağ Bölgesinde NO₂ kirleticisi sınır değerinin çok üzerinde seyretmiştir. 
 

Şekil 6. Ankara Altındağ'da NO2 kirliliği değişimi 

Ankara Altındağ'da yukarında verilen tarih arasında ölçülen saatlik NO2 konsantrasyonu; 513 ila 551 µg/m³ arasında ve Kırıkkale'de 347 µg/m³ ila 542 µg/m³ arasında değişmiştir.

Ankara Çankaya'da;

• 12 kasım 2021 saat; 19.00, 20.00 ve 21.00
• 13 kasım 2021 saat; 18.00, 19.00 ve 20.00
• 14 kasım 2021 saat; 0.00, 01.00, 18.00, 19.00, 20.00, 21.00, 22.00 ve 23.00'de

ölçülen NO2 değerleri ulusal sınır değerlerinin fevkalade üzerinde seyretmiştir.
 

Şekil 7. 2021 yılında Ankara Çankaya'da NO2 kirliliği değişimi 

Ankara Çankaya'da NO₂ kirliliği riskli seviyede seyretti.

NO₂ kirliliğinin kaynağı acilen tespit edilmeli ve eylem planı uygulamaya konmalı. 

İnsanların neden öldükleri ve hava kirliliği ile erken ölüm arasında ilişki mutlaka araştırılmalı.

Şehirlerde ulaşım sisteminin doğru yönetilmesi için bu mutlaka yapılmalı. 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.