Filistin toprakları iki büyük savaş ve iki İntifada (topyekûn halk başkaldırısı) ile sarsıldı. BM Güvenlik Konseyi’nin (BMGK) ‘iki devletli çözüm’ esasına dayanan 242 sayılı kararı, uluslararası girişimlere rağmen uygulanamadı.
Bu dosyada, Haziran 1967'de başlayan Altı Gün Savaşı’ndan, Ekim 1973'teki Yom Kippur Savaşı’na kadar olan süreçleri ele alacağız.
Filistin haritası Altı Gün Savaşı sonrasında büyük değişimler yaşadı. BMGK’nın 242 sayılı kararı: İsrail’in 4 Haziran 1967’deki sınırlarına çekilmesini öngörüyordu. İsrail’in savaş sonrasındaki işgalci pozisyonu bugün bile birçok devlet tarafından gayrı meşru olarak değerlendiriliyor.
İsrail ayrıca bu iki savaşın ardından, neredeyse kesintisiz bir şekilde uyguladığı yasadışı ‘yerleşim politikalarıyla’ Filistin haritasını değiştirmeye devam ediyor.
İki savaş ve toprak ilhakları
İsrail kimsenin beklemediği bir şekilde, 5 Haziran 1967'de başlayan Altı Gün Savaşı'nda, Batı Şeria, Doğu Kudüs, Gazze Şeridi, Suriye’deki Golan Tepeleri ve Mısır’ın Sina Yarımadası’nı işgal etti.
Bu gelişmeler üzerinde BMGK 22 Kasım 1967'de 242 sayılı kararı aldı. Bu karar uyarınca İsrail’e, "son savaşta işgal ettiği tüm topraklardan çekilmesi" ve "bölgedeki tüm devletlerin güvenli ve tanınmış sınırlar dâhilinde var olma hakkına saygı duyması" çağrısı yapıldı.
Söz konusu karar, İsrail-Filistin çatışmasına çözüm bulunmasına dair tüm Arap ve uluslararası müzakerelerin ‘çekirdeğini’ oluşturdu. Ekim 1973 Savaşının durdurulması da bu karar uyarınca gerçekleşti. 1979’daki Mısır’la barış anlaşması, 1993’te Filistin Otoritesi’nin kurulması ve İsrail ile Ürdün arasında 1994’te gerçekleşen Vadi Araba Anlaşması’nın temelini de bu karar oluşturdu.
fazla oku
Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)
Her ne kadar BMGK’nın bu kararı, ‘iki devletli çözüm’ için uluslararası meşruiyet çerçevesini belirlemiş olsa da, İsrail tarafı bir kavram kargaşası yarattı. Tel Aviv yönetimi, kararın İngilizce metninde yer alan İsrail’in ‘işgal ettiği topraklardan çekilmesi’ ibaresinin, ‘işgal edilen tüm topraklardan çekilmek’ anlamını taşımadığını ileri sürdü. Buna karşın Arap müzakereciler, İsrail tarafını ciddiyetsizlikle suçlayarak, kararın gayet açık olduğunu ve ‘işgal edilen tüm topraklardan’ çekilmeyi içerdiğini savunuyordu.
Birleşmiş Milletlerin resmi sitesine göre: 242 sayılı karar BM Sözleşmesinin altıncı bölümüne göre alınmıştı. Yani tavsiye niteliği taşıyordu. Eğer sözleşmenin yedinci bölümüne göre alınmış olsaydı, ‘uygulanması gereken bir emir’ anlamına gelecekti.
Mısır ve Suriye’nin İsrail’e karşı başlattığı 6 Ekim Savaşı ya da İsraillilerin adlandırmasıyla Yom Kippur Savaşı’nın ardından, BMGK 22 Ekim 1973 tarihinde 338 sayılı kararı aldı.
Güvenlik Konseyi, çatışmaların tüm taraflarına şu anda bulundukları konumlarda, kararın kabul edildiği andan itibaren, acilen ateşkes yapmaları ve tüm askeri etkinliğe son vermeleri çağrısında bulundu. 338 sayılı kararda ayrıca, 242 sayılı kararın tüm bölümlerinin uygulanması çağrısı yapıldı. Yani İsrail’in 1967’de işgal ettiği bölgelerden çekilerek, Filistinli mülteciler meselesinde ‘adil bir çözüm’ yaklaşımında bulunması isteniyordu.
BM’nin resmi sitesinde yer alan söz konusu karara göre, İsrail, Sina Yarımadası, Golan Tepeleri, Gazze Şeridi, Batı Şeria ve Doğu Kudüs’ten çekilmeliydi. Buna ek olarak karar, uluslararası denetim dâhilinde Ortadoğu’da kapsamlı adil ve sürekli bir barışın ikame edilmesi için taraflar arasında müzakerelerin başlatılmasını içeriyordu.
Edward Said "Filistin Sorunu" kitabında şöyle diyor:
"Araplar ile İsrail arasında yaşanan ilk savaşın ardından, İsrail, İngiliz Manda yönetiminin sona ermesine müteakip ‘paylaşım planına’ göre kendisine ayrılan bölümlerden yüzde 56’dan daha fazlasını işgal etmişti. İsrail, tüm Celil bölgesini ve Kudüs’ün büyük bölümlerini kendi topraklarına katmıştı. İsrail 1967’deki Altı Gün Savaşı’nın ardından Filistinlilere kalan yüzde 22’lik bölümü ve Doğu Kudüs’ü de kanunsuz bir şekilde kendi topraklarına kattı. Batı Şeria ve Gazze Şeridi’ndeki 1 milyonu aşkın Filistinli üzerinde sıkı bir askeri yönetim uyguladı. Bu süreçte sistematik bir şekilde Filistinlilerin özel mülkiyetlerine el konuldu. Filistinlilerin binlerce evi yıkıldı. Köyler haritadan silindi, Kudüs ve Nasıriye’de çok sayıda Yahudi yerleşim yeri inşa edildi"
Kudüs Uygulamalı Araştırma Enstitüsü'nün çalışmasına göre: İsrail’in ‘yerleşim yerlerinin’ yüzde 51’i İsrail’in kamu arazisi olarak addettiği topraklarda inşa edildi. Yerleşim yerlerinin yüzde 49’u ise, özel Filistin mülkiyetleri üzerine kuruldu. O dönemlerde sadece Kudüs’teki yerleşim alanı 40868 dönümdü. Bu toprakların yüzde 73’ü Filistinlilerin özel mülkiyetindeydi. İsrail ayrıca Kudüs belediyesi sınırları dâhilinde geri kalan bölgeleri de kamulaştırdı.
xMısır-İsrail barış anlaşmasında Filistin’in konumu
1973 savaşından beş yıl sonra, ABD Başkanı Jimmy Carter, İsrail Başbakanı Menahem Begin ve Mısır Cumhurbaşkanı Enver Sedat’ı, barış görüşmeleri için Maryland'deki Camp David başkanlık tesisine davet etti. Bu görüşmelerden önce 1977 yılında Enver Sedat Kudüs’ü ziyaret etmiş ve İsrail parlamentosu Knesset'te bir konuşma yapmıştı.
Washington DC yakınlarındaki Camp David başkanlık tesisinde, 12 gün süren görüşmelerin ardından taraflar arasında ABD yönetiminin gözetiminde bir dizi anlaşma gerçekleşti. O zamanlar Mısır’ın Dışişleri bakanı olan Butros Gali, ‘Mısır’ın Kudüs yolu’ adlı kitabında, "Enver Sedat ve Begin, uzun müzakerelerin ardından Ortadoğu’da barış taslağı üzerinde anlaşmaya vardı. Bu anlaşmaya göre İsrail, aşamalı olarak işgal ettiği Sina Yarımadası’ndan çekilecek ve geçici olarak Batı Şeria ve Gazze’de Filistinlilere ‘özerklik’ verilecekti" diye yazdı.
Mısır Dışişleri Bakanlığı web sitesine göre, Sedat ve Begin arasında ‘Ortadoğu Barış Çerçevesi Taslağı’ adı verilen 1978’deki ilk görüşmelerde, BMGK’nın 242 sayılı kararının kapsamının genişleterek barışın temellerinin atılması hedefleniyordu. Bu görüşme Mısır-İsrail ile sınırlı kalmayıp, İsrail’in komşularıyla da barışmasını içeriyordu. Her ne kadar Filistinliler anlaşmanın içinde yer almamışsa da, Filistinliler için Batı Şeria ve Gazze Şeridi’nde ‘özerk’ bir yönetim kurulması planlanıyordu.
‘İkinci anlaşma’ olarak bilinen Camp David Anlaşması 26 Mart 1979'da sonuçlandı. Bu anlaşmaya göre İsrail üç yıl içinde tamamıyla Sina Yarımadası’ndan çekilmeyi kabul etmiş oluyordu. Bu sözleşme ile ilk kez bir Arap ülkesi İsrail'i resmen tanımış ve ele geçirdiği topraklar üzerindeki varlığını meşru olarak kabul etmiş oluyordu. Böylelikle otuz yıl süregelen düşmanlık sona ermiş oldu. İsrail Başbakanı Menaham Begin, söz konusu anlaşmanın uygulanma sürecinde, Filistin’deki ‘yerleşim politikalarına’ ara verdi.
Camp David’deki Ortadoğu Barış Çerçevesi Taslağı uyarınca, Ürdün, Mısır ve İsrail ile Filistin halkı temsilcilerinin Filistin sorunun çözümü için ‘barış müzakerelerini’ başlatması öngörülüyordu. Mısır ve İsrail, Batı Şeria ve Gazze Şeridi’nin İsrail’in askeri yönetiminden, beş yıl içinde ‘tam özerkliğe’ geçiş sürecini birlikte organize etmesi üzerinde uzlaşılmıştı. Özerk yönetiminin mahiyetinin ise, Ürdün, Mısır ve İsrail arasında, Filistin halkı temsilcilerinin de görüşlerine başvurularak kararlaştırılması hedefleniyordu. 1967 yılından sonra Filistin’den göç edenlerin bireysel olarak geri dönebileceği hususunda da uzlaşılmıştı. Mısır ve İsrail diğer taraflarla birlikte ‘mülteci meselesinin’ çözümü için çaba göstereceklerini taahhüt etmişti. Ancak daha sonra bu anlaşmalara uyulmadı.
1948’deki kuruluşundan bu yana Arap ülkeleriyle savaş halinde olan İsrail ile Mısır’ın ‘barış anlaşması’ gerçekleştirmesi ve İsrail’in Sina Yarımadası’ndan çekilmesi Arap kamuoyunda öfkeye neden oldu. Mısır’ı Arapların birliğini sarsmak ve İsrail’le mücadeleden çekilerek, Arap tutumunu zayıflatmakla suçladılar.
Birinci Filistin İntifadası
1982'de İsrail'in Lübnan’ı işgal etmesi, Filistin meselesini yeniden dünya gündemine getirdi. Filistin Kurtuluş Örgütü (FKÖ) unsurlarının bu işgal sonucu komşu ülkelere çekilmesi, 1987’deki Birinci İntifadaya yol açan süreci başlatmış oldu. 8 Aralık 1987'de Gazze’yi diğer Filistin topraklarından ayıran bir kontrol noktasında, bir İsraillinin kamyonetini Filistinli işçilerin üzerine sürerek 4 kişiyi öldürmesi Filistin kamuoyunun öfkesine neden oldu. Filistinliler bu olayın kasıtlı gerçekleştirildiğini belirterek, ülke genelinde protesto gösterileri düzenledi.
İsrail’in Gazze Şeridi’ndeki Cibaliya askeri kampına taşlarla saldırılması üzerine, İsrail güvenlik güçleri göstericilere müdahale etti ve böylelikle Birinci İntifada başlamış oldu. Bazıları bu kamyonet olayının, bardağı taşıran son damla olduğunu savunuyor. Nitekim İntifadanın İsrail’in işgalini tanımamak başta olmak üzere birçok haklı gerekçesi vardı. Filistinliler zorla yerlerinden ediliyordu ve ekonomik durumları da oldukça kötüydü.
Birinci İntifada (halk ayaklanması) sürecinde Filistinliler, ‘ulusal haklar ve talepler’ doğrultusunda bir dizi hedef belirlemişti. Başkenti Kudüs olan bağımsız bir Filistin devletinin kurulması bu hedeflerin başında yer alıyordu. Ayrıca Filistinlilerin kendi geleceklerini tayin etme hakkı, yasadışı yerleşim yerlerinin kaldırılması, mültecilerin kayıtsız şartsız geri dönüş haklarının verilmesi ve Filistin ekonomisinin canlandırılması, bu hedefler arasındaydı. İntifada bir sivil itaatsizlik olarak tüm Filistin sathına yayıldı. 1991’de İspanya’nın ev sahipliğinde gerçekleşen ve Oslo Anlaşması sürecine giden yolu başlatan Madrid Konferansı’na eş zamanlı olarak intifadanın dozu düşürüldü.
Filistin Enformasyon Merkezi’nin verilerine göre; Birinci İntifada da 1300 Filistinli ile 160 İsrailli hayatını kaybetti. İntifadaya 1991’de katılım azaldı ve 1993’te Oslo Anlaşması’nın ardından tamamıyla sona erdi.
Tamamlanamayan müzakere süreci
Batı Şeria ve Gazze Şeridi'nde patlak veren Filistin İntifadasının üzerinden 4 yıl geçtikten sonra İspanya’nın ev sahipliğinde, Uluslararası Madrid Barış Konferansı düzenlendi. İsrail ile FKÖ yetkilileri tarihte ilk defa bir toplantıya birlikte iştirak etti. Bu konferansta herhangi bir çözüm sağlanamasa da, ortam İsrailliler ile Filistinlilerin temasına hazırlanmış oldu.
ABD’li müzakerecilerden Dennis Ross'un 2004 yılında yayınlanan ‘Kayıp Barış’ adlı kitabında yazdığı gibi, ABD ve Sovyetler Birliği'nin gözetiminde gerçekleşen Madrid Konferansı’nın amacı, Mısır-İsrail barış anlaşmasının bir benzerinin diğer Arap ülkeleriyle İsrail arasında yapılmasını teşvik etmekti.
30 Ekim 1991 yılında başlayan ve üç gün süren Madrid Konferansı’nın iki hedefi vardı: İsrail ile Arap ülkelerinin barışması, İsrail ile Filistinlilerin BMGK’nın 242 (1967) ve 338 (1973) sayılı kararları çerçevesinde doğrudan müzakerelere başlaması. Görüşmelerde ayrıca, silahlanmanın kısıtlanması, mülteci meselesi, su ve ekonomi meselelerini ele alan çok taraflı müzakereler gerçekleştirildi. Bu konferans Araplar ile İsrail arasında gerçekleştirilen geniş kapsamlı ilk toplantı olma özelliğini taşıyordu.
Birleşmiş Milletler'e göre Madrid Konferansı’na müteakip süreçte 1993’te İsrail hükümeti ile Filistin tarafını temsilen FKÖ karşılıklı olarak birbirini tanıdı. Ayrıca Filistinlilere ‘özerk yönetim’ vadeden Oslo Anlaşması’na giden süreçte bir dizi ön anlaşma yapıldı. Bu anlaşmalar uyarınca İsrail askeri güçleri bazı bölgelerden çekildi, bazı mahkûmlar serbest bırakıldı, Filistin Otoritesi’nin bölgelerinde kurumsal faaliyetler başlatıldı. BM’nin bu süreçteki katılımı uluslararası meşruiyetin takipçisi olarak önemliydi.
13 Eylül 1993'te FKÖ Başkanı Yaser Arafat ile İsrail Başbakanı İzak Rabin’in ABD Başkanı Bill Clinton'un himayesinde el sıkışması, İsrailliler ile Filistinliler arasındaki çatışmayı sonlandıracak müzakerelerin başarılı olacağına dair bir umut yaratmak için yeterliydi.
Resmi adıyla, Geçici Yönetim Düzenleme İlkelerinin Bildirgesi, Oslo Anlaşması’nda Filistin ve İsrail tarafı birbirini karşılıklı olarak tanıdı. Anlaşmanın ilk bendinde, Filistin İsrail’in var olma hakkını, İsrail’de Filistin Kurtuluş Örgütü’nü (FKÖ) Filistin halkının meşru temsilcisi olarak tanıdı. Anlaşmanın ikinci bölümünde, ‘barışın gerçekleştirilmesi’ için temel ilkelerin belirlenmesi, İsrail’in Batı Şeria ve Gazze’den aşamalı olarak çekilmesi ve sınırlı yetkilerle bir Filistin Otoritesi’nin seçilmesi kararlaştırıldı. İki tarafın mülteciler ve yerleşim yerleri gibi tartışmaları hususların en fazla üç yıl içinde çözüme kavuşturması üzerinde anlaşmaya varıldı. Bu kararlara istinaden geçiş süreci için beş yıllığına Filistin Otoritesi oluşturuldu. Beş yılın ardından BMGK’nın 242 ve 338 sayılı kararları çerçevesinde nihai bir çözüme varılması hedefleniyordu.
1994’teki Gazze-Eriha Anlaşması, Oslo Anlaşması’nın uygulanması amacıyla yapılmıştı. Bu karara göre İsrail Gazze ve Eriha’dan çekilecek, Filistin Otoritesi’nin kurumları bu bölgelerde yapılandırılacaktı. 1995 yılında Taba Anlaşması ya da İkinci Oslo Anlaşması çerçevesinde işgal altındaki Batı Şeria, A, B ve C bölgelerine ayrıldı. Yüzde 18'i kapsayan "A bölgesi"nin yönetimi idari ve güvenlik olarak Filistin'e, yüzde 21'lik "B bölgesi"nin idari yönetimi Filistin'e, güvenliği İsrail'e, yüzde 61'ini kapsayan "C bölgesi"nin idare ve güvenliği ise İsrail'e bırakıldı. C bölgesindeki her projenin İsrail tarafından onaylanması gerekiyordu. Bu anlaşmaya göre İsrail, 1996’da 6 Arap kentinden ve 400 Arap köyünden çekilecekti. İsrail hapishanelerindeki tutukluları serbest bırakacak ve Yasama Meclisi’ne 82 Arap üyenin seçilmesine izin verecekti.
Wye River-1 Bildirisi
Ancak bu ve önceki anlaşmaların çoğu bendinin uygulamada karşılık bulmaması nedeniyle iki taraf bir kez daha 1998’de ABD’nin gözetiminde bir araya geldi. ABD’nin Maryland eyaletinin Wye River şehrinde sekiz gün süren görüşmeler sonrasında, İsrail ve FKÖ Wye River-1 Bildirisi'ni imzaladılar. Bu bildiriye göre İsrail güvenlik güçleri daha önce terk ettikleri bazı bölgelere yeniden girdi. Filistin Otoritesi de, ‘terör örgütlerinin faaliyetlerini kısıtlayacak’ bir dizi önlem alma taahhüdünde bulundu. Aynı zamanda İsrail ile Filistin yönetimi arasında güvenlik koordinasyonunu sağlayacak bir komite oluşturulması konusunda uzlaşıldı. ABD’nin de içinde yer aldığı terörizmle mücadele kapsamında ikinci bir güvenlik komisyonun kurulması da kararlaştırıldı. 1999 Haziran’ından önce nihai uzlaşma sağlanması üzerinde duruldu. İsrail Başbakanı Binyamin Netanyahu’nun Wye River Bildirisi’ndeki bazı bentleri uygulayıp bazılarını uygulamaması üzerine, 1999 yılında Wye River-2 toplantısı düzenlendi. Bu toplantıda İsrail’den, birinci bildiride söz verildiği gibi, tutukluları serbest bırakması, Gazze’ye güvenli bir koridor açılmasına izin vermesi, Gazze limanının inşasına engel olmaması istendi.
Ancak taraflar arasındaki derin görüş ayrılıkları nedeniyle, söz konusu görüşmeler başarısız oldu. Özellikle ‘mültecilerin dönüş hakkı’, Kudüs ve kutsal bölgelere dair uzlaşma sağlanamıyordu. 11 Temmuz Camp David görüşmelerinden de uzlaşma çıkmayınca, 28 Eylül 2000 tarihinde İkinci İntifada başlatıldı. Mart 2001'de eski ABD Senatörü George Mitchell başkanlığında uluslararası bir komisyon oluşturuldu. Bu komisyon, İsrail yerleşim yerlerinin durdurulması ve iki taraflı şiddet olaylarının sonlandırılması çağrısında bulundu. Ancak Likud Partisi lideri Ariel Şaron’un 7 Şubat 2001’de seçimleri kazanmasıyla bu girişim de sonuçsuz kaldı.
Eski ABD Başkanı Bill Clinton'un ifadesine göre, 2000 yılında Camp David’de gerçekleşen görüşmelerde, İsrail tarafı Gazze Şeridi’nden çekilmeyi, Batı Şeria’daki bazı bölgeler ile Negev Çölündeki bazı kısımları Filistinlilere vermeyi önerdi. İsrail ayrıca Eski Kudüs’teki ‘kutsal mekânların’ denetimini Filistin tarafına bırakmayı ve Filistinli mülteciler için oluşturulacak özel bir fona mali destek vermeyi teklif etti. İsrail’in ön koşulu ise Filistinlilerin, İsrail’in Doğu Kudüs’teki egemenliğini ve ‘yerleşim yerlerinin meşruluğunu’ kabullenmesiydi. Filistin tarafı ise, 1967 sınırları çerçevesinde, ‘mültecilerin geri dönüş hakkının’ tanınmasını ve İsraillilere Doğu Kudüs’teki Yahudi yerleşim yerlerine ulaşım hakkı verilmesini önerdi. Ancak Dennis Ross, ‘Kayıp Barış’ adlı kitabında, ABD'nin Camp David'de ortaya koydukları uzlaşma teklifini yansıttığını ileri sürdüğü bir haritaya yer verdi. Bu haritaya göre Batı Şeria'nın yaklaşık yüzde 97'si Filistinlilerin kontrolünde görünüyordu. Taraflar İsrail’in Gazze Şeridi’nden tamamen çekilmesi hususunda uzlaştı.
Dennis Ross, kitabında Aralık 2000’de Washington’da yapılan görüşmelerin, herhangi bir anlaşmayla sonuçlanmadığını aktarıyor. Başkan Clinton’ın, iki tarafın görüşlerini yakınlaştırmak için önerilerde bulunduğunu ve taraflara 22 Aralık tarihine kadar uzlaşmaları için süre tanıdığını yazan Ross, Clinton’ın batı Şeria’nın yüzde 97’sini ve hava sahası egemenliğini Filistinlilere teklif ettiğini ileri sürüyordu.
İsrail Başbakanı Ariel Şaron’un, 2000 yılının eylül ayında, kalabalık bir işgal gücü eşliğinde Mescid-i Aksa’ya girmesi ve burada saldırgan ifadeler kullandığı bir konuşma yapması, İkinci İntifadanın fitilini ateşledi. Camide ibadet eden Filistinlilerle güvenlik güçleri arasında çatışmalar yaşandı. İkinci İntifada, Birinci İntifadan, çatışma dozunun daha yüksek olmasıyla temeyyüz etti. Filistinli silahlı direniş grupları, askeri olarak İsrail ordusuna karşı çatışmalara girdi. Filistin Enformasyon Merkezi’ne göre: İkinci İntifada sürecinde 4412 Filistinli hayatını kaybetti, 48322 Filistinli yaralandı. Öte yandan 1069 İsrailli yaşamını yitirirken, 4500 İsrailli yaralandı.
İkinci İntifada, Mısır’ın ev sahipliğinde düzenlenen Şarm eş-Şeyh Zirvesi’nde, Filistin Otoritesi’nin yeni seçilmiş başkanı Mahmud Abbas ile İsrail Başbakanı Ariel Şaron arasındaki ateşkes anlaşmasıyla, 8 Şubat 2005’te sona erdi.
Birinci bölüm - Arafat’ın kefiyesi, Abbas’ın kravatı ve Filistin devleti düşünün mirası
*İçerik orijinal haline bağlı kalınarak çevrilmiştir. Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
Independent Türkçe için çeviren: Mustafa Yıldız
