Birinin mantıklı düşündüğünü söylediğimizde, genellikle inançlarının mantıksal bir temele, tutarlılığa sahip olduğunu ima ederiz.

Ancak mantıklı düşünme, mantık kurallarının ötesine geçer. Mantık kurallarını, her biri aynı sonucu üretecek şekilde takip edilen her düşünceye yayarak mantıklı düşünmeyi genişletebiliriz.

Bu, sonların başlangıçları açıklayabileceği, herkesin aynı yolu takip etmesi veya aynı kuralları takip etmesi durumunda aynı sonucu üretebileceği bir düşüncedir.

Akılcı düşünmenin bir başka temeli de bilginin, geleneğin, bilimlerin, ahlakın ve estetiğin hepsinin geçici olmasıdır.

Bu, bunların zihinsel ve bilişsel bir seviyenin ifadesi olduğu veya kişinin kendini ve dünyayı anlama sürecindeki bir aşama olduğu anlamına gelir.

Bu aşamalar bir kez gerçekleşir ya da açığa çıkarsa, akıl onları aşar ve ötesine geçer. Düşünce, bir nehir gibidir.

Bir dalga onu iterken başka bir dalga onu alır. Bu eylem durursa, su durgunlaşır ve nehir çürüyen bir bataklığa dönüşür.

Günün birinde Suriye'nin batısındaki Hama şehrinin ünlü su değirmenlerini düşündüm. Bu güzel makinenin tek amacının su kaplarını doldurup yukarı taşımak olduğunu fark ettim.

Kovalar çarkın tepesine ulaştığında, tüm suyu boşaltırsınız ve ardından kovalar tekrar dolmak için dibe geri döner.

Kendi kendime, insan zihni bir bakıma bu değirmene benziyor dedim. Ne zaman insan bir tür bilgiyle dolsa, onu diğer tarafa döker ve başkasını aramaya geri döner.

Tıpkı değirmenin kabını doldurup yukarı taşıdıktan sonra onu döküp başkasını alması gibi. Bu, bilginin geçici olduğu iddiamızın anlamını açıklar.

Tanınmış filozof Karl Popper'ın (1902-1994) bilimsel teorilerin bir gerçeği söylemediğini veya bir gerçeği açıklamadığını, bunun yerine onun zamanında muhtemel olan bir olasılık (probability) olduğunu söylediğinde bu gerçeği daha iyi tanımladığını düşünüyorum.

Popper'a göre herhangi bir teoriyi açıklamak, o teorinin tabutuna çakılan ilk çividir. İnsanlar bunu öğrenir öğrenmez ders ve deneylerle onu yok ederler, kusurlarını ortaya çıkarırlar ve ona daha üstün bir formül veya alternatif bir teori önerirler.
 

Bugün inandığımız ve uyguladığımız teoriler çölde yetişmedi, daha çok bilgi birikiminin ve onlardan önce gelen teorilerin meyveleri idi.

Bu teoriler ortaya çıkmasaydı, hatalarını asla keşfedemezdik. Hatalarını keşfetmeseydik, onlardan daha iyi alternatifleri asla bilemezdik.

Bu nedenle Popper, bir teorinin yanlışlanabilir (falsifiable) olması gerektiğini, aksi takdirde onu bilim olarak adlandıramayacağımızı söyledi.

Yanlışlanamazsa, o ya sahte bilim, metafizik, ideoloji veya bilim dışı herhangi bir bilgi türüdür.

Acaba terk ettiğimiz her teori yanlış mıydı da bu yüzden doğru alternatifi seçtik yoksa doğruydu da daha doğrusunu mu seçtik?

Aslında bu soru gerçekçi değil ve kullanışlı da değil. Bir teorinin -her halükarda- bir sonraki teoriye giden yolu aydınlatmada rol oynadığını bildiğimizde, bir teoriyi doğru ya da yanlış olarak tanımlamanın ne yararı var?

Bizi diğer yakasına götüren ve orada kalan bir köprüye daha çok benziyor.

Öyleyse onu geçtikten sonra ona lanet mi edeceğiz yoksa onu yok mu edeceğiz, yolun sonuna kadar bize eşlik etmediği için onu katı mı yoksa tembel mi sayacağız?

Peki, bu tanımlamalar, dini veya milli mirasımıza veya toplumumuzun örf ve adetlerine ait bilgilere uygulanabilir mi?

Prensip olarak bu tür bilgileri akla atfetmeyi reddeden insanları duyuyorum.

Bunun akıl dışı olmadığını ancak aklın onu anlayıp yargılayamayacağını söylüyorlar.

Önceki satırların neden rasyonel düşünmeye ihtiyacımız olduğunu açıkça ortaya koyduğunu düşünüyorum.

 

 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir. 

Independent Türkçe için çeviren: Büşra Abay 

Şarku'l Avsat