İranlılar "ahlak polisi"nden kaçmak için bu uygulamayı kullanıyor: Gershad

2017 yılıydı, henüz İran'dan ayrılmamıştım. Ahlak polisi, birkaç işimi yapmak üzere evden çıktığımda yolumu kesti. Halbuki makyaj da yapmamıştım, üstümde sıradan bir yağmurluk vardı. Beni durdurup yağmurluğumun kısa olduğunu söylediler, onlara göre, mesela ayakkabılarımı bağlamak için eğilirsem arkam ortaya çıkacakmış. Ağlamaya başladığımı hatırlıyorum, o sırada bir diğeri montumun önünü neden bağlamadığımı sordu; yoksa hamile miydim?

 
Ailesi halen İran'da yaşadığı için adının gizli tutulmasını isteyen kadın, bundan beş sene öncesini anlatırken halen irkiliyor.

Orijinal adı Gasht-e Ershad olan 'ahlak polisi'yle karşılaştığı her an dün gibi aklında;

Bir arkadaşıyla yürürken ayak parmaklarındaki oje nedeniyle sorgulanması, kütüphaneye girmek isterken montunun iliklerinin az bulunması, çarşaf giymediği için camiye alınmaması ve daha niceleri...
 

22 yaşındaki Mahsa Amini'nin başörtüsü kurallarına uymadığı iddiasıyla gözaltına alınıp işkence sonucu öldürülmesi, İran'daki "ahlak polisi" adlı yapıyı gündeme getirdi / Fotoğraf: Twitter

Yıllardır uzak olduğu ülkesine artık Google Haritalar'dan baktığını söyleyen kadınla İstanbul'daki İran Konsolosluğu önündeki protestolarda tanıştık. 

İran 'ahlak polisi' tarafından gözaltına alındıktan sonra hayatını kaybeden Mahsa Amini'nin, ölümüyle İranlı kadınların sesi olduğunu söyleyen kadını, yanındaki arkadaşı da doğruluyor ve o da hikayesini anlatıyor:

2019 yılıydı. Ahlak polisi tarafından sutyen takmadığım için tutuklandım. Evet, sutyen takmıyordum ama bunun nedeni fibrokistik hastası olmamdı, yıllardır kullandığım ilaçlar nedeniyle cildimde ve göğüslerimde ağrı vardı, doktor sutyen takmamamı tavsiye etmişti.

O gün evden her zamanki kıyafetimle çıkmıştım, geniş ve önü açık bir manto ve vücudumun önünü tamamen kaplayan çok uzun bir şal. Metro istasyonundan çıkarken üç Ahlak Devriyesi kadın mantomu çekti ve şalım kenara çekildi. Meme uçlarımı fark ettikleri anda biri öfkeyle kimliğimi sordu. Yanımda yoktu, bu yüzden banka kartımı aldı ve beni çabucak minibüse itti.

Doktorumu aradım ve doktor onlara durumu anlattı. Ama faydası olmadı ve bana orada kalmam gerektiğini söylediler. Sanki bir hırsız yakalamış gibi hareket ediyorlardı. Beni karakola götürdüler ve sonunda, bir daha yapmayacağıma dair bir taahhütname imzalamam için beni zorladılar. Ancak o koşulla serbest kalabildim.

Adlarını gizli tuttuğumuz bu iki İranlı kadın, İran'da en son Mahsa Amini'nin ölümüyle bütün dünyanın tepkisini çeken 'ahlak polisi'nin beyazlı-yeşilli araçlarının kadın erkek herkesin korkulu rüyası haline geldiğini ve onlara yönelik tepkinin de giderek büyüdüğünü anlatıyor.
 

İran'daki 'ahlak polisi' devriyeleri / Fotoğraf: İsna

İran bu yılın ortalarında zorunlu başörtüsü uygulamasıyla ilgili yeni kararlar aldı.

Kararların arasında, güvenlik kameralarının artırılması, din eğitimi alan öğrencilerin ortak alanlarda giysileri kontrol etmesi, uygun olmayan giysiler satan ve tasarlayan kişilerin cezalandırılması, internette zorunlu başörtüsü kararını eleştirenlerin tespit edilmesi gibi maddeler yer alıyor.

2019 yılında yürürlüğe konulan Nazer (Gözlemci) 2 Planı çerçevesinde alınan bu kararlar, arabaların içinde peçelerini çıkaran kadınların tespitini öngören Nazer 1 Planı'nın da devamı.  

Ancak nasıl İran devleti sürekli yeni gözlemci planları uyguluyorsa; İranlılar da bu gözlemlerden kaçınmak için çeşitli yollar deniyor.

Altı yıl önce kurulan Gershad adlı uygulama da bunlardan biri.
 

Bir akıllı telefon uygulaması olan Gershad; İranlıların giysileri veya kamusal davranışları katı İslami standartlara uymayan herkesi taciz etmesiyle ünlenen 'ahlak polisi'nden kaçınmak için buldukları bir yol. 

Uygulama kısaca İranlı sivillerin, 'ahlak polisleri'nin yerini birbirine duyurdukları bir konum belirleme yazılımı.

'Ahlak polisleri', İslami davranış kurallarını ihlal eden erkek ve kadınları tespit etmek için düzenli olarak Tahran sokaklarında devriye geziyor ve kendilerince kurallara uymadıklarını düşündükleri kişileri gözaltına alıyor.

Mesela makyajını fazla buldukları bir kadını, örtünme biçimini yeterli bulmadıkları bir diğerini, sokağın başında bekleyen yeşil şeritli beyaz minibüslerine atıp götürüyorlar. 

İşte Gershad uygulaması özellikle İranlı kadınların konumlarını kitle kaynaklı olarak kullanarak ve bir harita üzerinde göstererek polis kontrol noktalarından kaçınmasına yardımcı oluyor.

Bir kontrol noktası belirleyen kullanıcılar, diğerlerini uyarmak için harita üzerinde isimsiz olarak işaretleme yapıyor.

Kullanıcılar bir görüş bildirdiğinde, diğer kullanıcıların görmesi için haritada küçük bir polis simgesi beliriyor. 
 

Gershad'ın yaratıcıları, uygulamayı İran 'ahlak polisi'ne karşı bir tür "şiddet içermeyen direniş" biçimi olarak gördüklerini söylüyor.

Ancak uygulamanın web sitesi, İran'da piyasaya sürüldükten sonraki 24 saat içinde engellendi. Buna rağmen şu anda 50 bin İranlı Gershad uygulamasını kullanıyor.
 

Uygulamanın ayrıca Twitter, Instagram gibi sosyal medya hesapları da aktif olarak güncelleniyor ve 'ahlak polisi'ni gören İranlılar birbirlerini her dakika uyarıyor.
 

Bu haber yayına hazırlandığı sırada, Gershadapp'in Twitter hesabı üzerinden İran'da yaşanan sosyal patlamalar ve çatışmalar an be an yayımlanıyordu.

Aynı zamanda hangi sokakta, caddede ne tür güvenlik önlemlerinin alındığı da saniye saniye paylaşılıyordu.
 

Farsça kaynaklarda yer alan bilgilere göre, Gershaddapp'in kurucuları, isimlerini İran'ın baskıcı politikaları nedeniyle gizli tutmayı tercih etse de, uygulamayı sürekli geliştiriyorlar.

Örneğin ilk versiyonunda uygulamanın devlet görevlileri tarafından da maniple edilebileceğini düşünerek, her polis noktası için en az üç kişinin konum bilgisi paylaşmasını doğrulama seçeneği olarak tasarlamışlar.  
 

Gershad'ı "İrşad devriyesinin ('ahlak polisleri') bulunduğu son konumlar hakkında güncel bilgilerle birlikte İran'daki farklı şehirlerin haritası" olarak tarif eden yazılımcılar; kullanıcılarına şöyle sesleniyor:

Yaşadığınız şehrin haritasına bakarak devriye gezme olasılığı daha düşük olan rotaları seçebilirsiniz, aynı zamanda şehrin bir bölümünde İrşad devriyeleriyle karşılaştığınızda sadece birkaç saniye içinde Gershad'daki yerini kolayca işaretleyebilir ve diğer vatandaşları tuzağa düşmekten kurtarabilirsiniz.

Nazer 1'in özel araçlarda, Nazer 2'nin alışveriş merkezlerinde ve mağazalarda, Nazer 3 ve 4'ün eğlence merkezlerinde ve siber ortamda başörtüsü zorunluluğuna uymayan kadınları bulmak için devreye sokulduğunu söyleyen Gershad uygulamasının yazılımcıları, böyle bir işe neden giriştiklerini ise şu sözlerle anlatıyor:

Nazer icraatlarının tamamı aşağılama ve saygısızlık içeriyor. Ne giyeceğimizi karar verdiğimiz için aşağılanıyoruz. Yıllardır Nazer planlarıyla korku, güvensizlik ve aşağılamaya maruz kaldık, en temel bireysel hakkımız olan giyinme hakkımız elimizde alındı.  

İnternet siteleri ve sosyal ağlar, İrşad devriyesi ajanları tarafından olabilecek en kötü şekilde dövülen, aşağılanan, her türlü psikolojik ve fiziksel yaralanmalara maruz kalan kadınların fotoğraf ve videolarıyla dolu. Kadınlara yapılan bu eziyete karşı çok öfkeliyiz ve bu baskıya direnmek için bir çözüm düşünmeye karar verdik, bunun en önemli yolunun da yardımlaşma olduğuna kanaat getirdik. Gershad böyle doğdu.

'Ahlak polisleri'nin konum bilgilerinin vatandaşlar tarafından raporlandığını ve devriyenin konumunun doğruluğunun kullanıcıların raporlarına bağlı olduğunu söyleyen yazılımcılar; uygulamanın yaygınlaşmasını umduklarını, aksi durumda çok daha fazla kişinin 'ahlak polisi'nin tuzağına düşeceğini söylüyorlar.
 

Peki, Gershad nasıl çalışıyor?

Uygulamayı kurgulayanlar bunu da adım adım tasarlamış ve kullanıcıyı Gershad'ı nasıl kullanacağı konusunda yönlendirmiş.

Mesela "Bir devriyenin yerini nasıl bildirebilirim?" sorusunu şöyle yanıtlıyorlar:

Devriyenin yerini seçtikten sonra sarı olan görünümün adresine tıklayın ve rapor düğmesine basın. Raporunuza kısa bir açıklama da girebilirsiniz.

'ahlak polisi' devriyesinin yerini bildirmek için en az 500 metre yakınlık gerekiyor. 500 metreden daha uzak konumlarda, adres sarı renkten griye dönüyor ve devriyenin konumu diğer kullanıcılarla paylaşılamıyor.

Gershad'da sadece 'ahlak polisi'nin değil, kontrol noktalarının da yerini bildirmek mümkün.

İran'da arabalar sık sık durduruluyor ve yolcular sorguya çekiliyor, bazı durumlarda arabalar aranıyor. Arabada başı örtülü olmayan bir kadın ise derhal gözaltına alınıyor.
 

İran 'ahlak polisi' devriyeleri bir kadını gözaltına alırken / Fotoğraf: Twitter

Gershad uygulamasında ayrıca çeşitli açıklamalar yazma seçenekleri de var. Örneğin bir kadınla bir erkeğin ilişkisini dair sorular soran devriyeler için "İlişki devriyesi" diye notlar düşülüyor.

Playstore'daki istatistiğe göre, şu ana kadar 50 binden fazla kişinin indirdiği uygulama, Playstore'da 5 puanla en yüksek puana erişmiş durumda.

İran'ın iletişim ve baskıcı politikası nedeniyle henüz hedeflediği kullanıcı sayısına erişemese de uygulamayı her şeyi göze alarak kullananlar da var. 
 

Fotoğraf: Twitter

Halen İran'da yaşayan ve soyadının yayımlanmasını istemeyen Şeda, onlardan biri.

Tahran'da temmuz ayında işten eve dönerken 'ahlak polisi' tarafından gözaltın alınmış.

Pantolonun paçasının kısa olması ve ayak tırnaklarında oje olmasının gözaltının gerekçesi olduğunu anlatan Şeda, "Beni zorla arabaya bindirdiler ve kurallara karşı geldiğimi söyleyerek 70 bin tümen para cezası verdiler" dedi.

Şeda, o günden sonra Gershad kullanmaya karar verdiğini söylüyor.