Bir canlının aynada kendini tanıyabilmesi öz farkındalığın, yani kendini başkalarından ayırabilme becerisinin göstergesi kabul ediliyor. 

Zeka kapasitesiyle ilişkilendirilen öz farkındalık, insanların yanı sıra bazı hayvanlarda da var. 

Bu beceriyi ölçmek için 1970'lerden beri çeşitli hayvanlar ayna testinden geçiriliyor. Bu test genellikle hayvan uyuşturulup vücuduna bir işaret çizilerek veya yapışkanlı kağıt yapıştırılarak yapılıyor. 

Hayvan, uyandıktan sonra aynada işaretin kendi vücudunun bir parçası olmadığını fark eder ve onu çıkarmaya çalışırsa, testten geçmiş sayılıyor.

Emory Üniversitesi'nden primatolog Frans de Waal "Birçok hayvan testi geçemiyor" diyerek ekliyor: 

Herhangi bir eğitim ya da ödül olmadan ayna karşısında görsel bir işareti kendi kendilerine incelemeleri gerekiyor. Bunun spontane olması gerekiyor. Literatürdeki iddiaların çoğu bu tanıma uymuyor.

De Waal'in belirttiği ölçütler üzerinden 1970'te yapılan bir ayna testinde 4 şempanze başarılı sonuç göstermişti. 

Daha sonraki yıllarda orangutan, bonobo ve goril gibi primatlar da ayna testini geçmişti. 

Maymunlar genellikle yansımalarını başka bir hayvan sanarken, bazı araştırmalarda ayna testini geçtikleri öne sürülüyor. Ancak bu hayvanların test öncesinde eğitimden geçmesi, bulgulara gölge düşürüyor. 

Yunusların aynada kendisini tanıyabildiği ilk 2001'de ortaya konmuştu. 2018'de yapılan bir araştırmadaysa bu memelilerin 24 aylıkken ayna testini geçebildiği bulunmuştu. İnsanlar genellikle 18-24 aylıkken kendisini aynada ayırt edebiliyor. Çalışmaya daha genç yunuslar dahil edilemediği için bu hayvanların insanlardan önce öz farkındalık kazanması da muhtemel.

New York'taki Bronx Hayvanat Bahçesi'nde yaşayan Happy de ayna testini geçen ilk fil. 2005'te yapılan testte hayvanat bahçesindeki diğer iki fil kafalarına konan işaretle ilgilenmese de aynada kendilerini tanıdıklarına dair belirtiler göstermişti.
 

Yunuslar, aynada kendilerini çocuklardan daha önce tanıyor olabilir (Unsplash)

2008'deyse ilk defa memeli olmayan bir hayvan aynada kendini tanımayı başarmıştı. Vücutlarına yapışkanlı kağıt yapıştırılan Avrupa saksağanları ayna karşısında bunları çıkarmaya çalışmış ve ayna yokken kağıtları fark etmemişti. 

Son yıllarda yapılan çalışmalarda boyayla işaretlenen karınca, balık ve farelerin ayna karşısında bunları çıkarmaya çalıştığı kaydediliyor. 

2024'te farelerle yapılan bir çalışmada hayvanlar sadece aynada görünen yerlerindeki boyayı çıkarmaya çalışmıştı. 

Bilim insanları bu sırada farelerin beynini de izlemiş ve bazı beyin hücrelerinin harekete geçtiğini gözlemlemişti. Benzer bir beyin bölgesinin, insanlarda kendini tanımayla bağlantılı olup olmadığı henüz bilinmiyor.
 

53 yaşındaki Happy, 1970'lerden beri hayvanat bahçesinde (Reuters)

2022'de yabani penguenlerle yapılan bir araştırmada da hayvanların aynada kendisini tanıyabildiğine dair işaretler edinilmişti.

Fare ve karınca gibi daha ilkel kabul edilen hayvanlar ayna testini geçerken, gri papağan gibi yüksek zekaya sahip canlıların geçememesi öz farkındalığı ölçmede kullanılan bu yöntemi sorgulamaya açıyor. 

Cardiff Üniversitesi'nden bilişsel psikolog Ellen O'Donoghue "Ayna testi, öz farkındalığın bir yönüne ilişkin bir gösterge olabilir" diyerek ekliyor: 

Öz farkındalığa ya hep ya hiç olarak bakma eğilimi var. Bu muhtemelen doğru değil. Muhtemelen daha kademeli bir durum sözkonusu.

Hayvanların öz farkındalığa sahip olması etikle ilgili soru işaretlerini de beraberinde getiriyor. 

Farelerin acı çekmeleri nedeniyle, bilimsel deneylerde kullanılması tepkilere yol açarken, öz farkındalığa sahip olduklarının kanıtlanması durumunda bu tepkilerin büyümesi muhtemel. Öte yandan hayvan deneyi savunucuları, insan sağlığı açısından kritik çalışmalar için bu deneylerin gerekli olduğunu savunuyor. 

ABD merkezli sivil toplum kuruluşu Nonhuman Rights Project de ayna testini geçen Happy'nin kişi olduğu gerekçesiyle hayvan bahçesinde tutulamayacağını öne sürerek dava açmıştı. Fakat New York Temyiz Mahkemesi davayı görmeyi kabul etse de filin bir kişi olmadığını öne sürmüş ve hayvanat bahçesinde yasadışı tutulduğu iddiasını reddetmişti.

Independent Türkçe, Live Science, Evrim Ağacı, New York Times, NBC News, BBC, Neuron

Derleyen: Büşra Ağaç