Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), ticaretin ve yatırımların ciddi miktarda sekteye uğradığı pandemi yılının 2020 verilerini yayımladı. 

24 Ocak'ta yayımlanan "Yatırım Trendleri Gözlem Raporu"nda "Küresel doğrudan yabancı yatırımları çöktü" diyen UNCTAD'a göre tüm dünyada söz konusu yatırımlar 2019'a kıyasla yüzde 42 gerileyerek 1,5 trilyon dolardan 859 milyar dolara düştü. 

"Bu kadar düşük seviye en son 1990'larda görüldü" diyen UNCTAD'a göre, 2020 doğrudan yabancı sermaye yatırımları, 2008-2009 küresel finansal krizi sonrasından bile yüzde 30'dan fazla aşağıda.

2020'nin ikinci yarısında bir miktar toparlanan şirket birleşme ve satın almalarının çoğu teknoloji ve sağlık sektöründe oldu.

Bu iki sektör, diğer sektörlerin etkilendiği gibi pandemiden etkilenmedi.  
 

2021'de küresel ekonominin toparlanacağı ancak bu konuda hâlâ tereddütlerin olduğunu vurgulayan UNCTAD, geçen yıl yayımladığı raporunda "2021 doğrudan yatırımları yüzde 5-10 gerileyebilir" öngörüsünde bulunmuştu. 

Raporda görüşlerine yer verilen UNCTAD Yatırım Departmanı Direktörü James Zhan, "Pandeminin yatırımlar üzerindeki etkisi sallantıda olmayı sürdürecek. Yatırımcılar denizaşırı ülkelerdeki üretim varlıklarına sermaye yatırımı yapmada temkinli olmaya devam edecek gibi" ifadelerini kullandı. 

Türkiye'de durum nasıl?

UNCTAD'ın Türkiye ile ilgili yorumlarına geçmeden önce kısaca "doğrudan yabancı sermaye yatırımları"nın ne olduğunu açıklayalım. 

Doğrudan yabancı yatırımlar (DYY), portföy yatırımları gibi yatırım yapılan ülkenin tahvillerini, hisse senetlerini, finansman bonolarını kapsamıyor. 

Ağırlıklı olarak çok uluslu şirketler tarafından yapılan doğrudan yabancı yatırımlar, üretime yönelik oluyor. Yabancı bir firmanın Türkiye'de fabrika kurması, bir şirketi satın alması, ortak olması, mevcut bir firmanın sermayesinin artırılması, bu tip yatırımlara örnek verilebiliyor. Ayrıca, portföy yatırımlardan farklı olarak uzun vadeli olan DYY'lerde yatırım yapan firma, yatırım yaptığı firmaya, teknolojisini, işletmecilik bilgisini ve kontrol yetkisini taşıyabiliyor. 

Türkiye'yi "Batı Asya" bölgesinde kabul eden UNCTAD'ın verilerine göre bu bölgeye yapılan yatırımlar, yüzde 24 gerileyerek 21 milyar dolar oldu. 

Türkiye'ye yapılan yatırımlarda ise 2019'a göre yüzde 19 düşüş var. Bu yatırımların değeri 2020'de 6,8 milyar dolar oldu. 

En büyük iki yatırımdan ilki Londra merkezli yatırım şirketleri Metric Capital Partners ve yerel ortağı Afendis Capital Partners'ın yönettiği, bir başka yatırım firması Yamma Investments'ın yaptığı yatırımdı. 
 

Sanovel, yüzde 100 Türk sermayesiyle 1983'te kurulmuştu/ Fotoğraf: Sanovel

Yamma Investments, Ocak 2020'de, 1983 yılında Eczacı Erol Toksöz tarafından kurulan ilaç şirketi Sanovel'in yüzde 30 hissesini 200 milyon dolara satın almıştı. 

Diğer büyük yatırım ise, kamuoyunda da oldukça konuşulan, Katar'ın Borsa İstanbul'dan yüzde 10 hisse satın almasıydı.

Katar Yatırım Otoritesi, Borsa İstanbul'daki payı için 200 milyon dolar yatırım yapmıştı. 

UNCTAD'ın verilerine göre Türkiye'ye yapılan doğrudan sermaye yatırımlarının değeri 2014'te 12,9 milyar dolardı. Bu miktar 2015'te 18,9 milyar dolara kadar yükseldi. 

2016'da 13,7 milyar dolara gerileyen yatırımlar, 2017'de 11 milyar doların biraz üzerindeydi.

Kur şokunun yaşandığı 2018'de Türkiye, Birleşik Arap Emirlikleri, Suudi Arabistan ve Lübnan, Batı Asya bölgesine yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yüzde 90'ını oluşturuyordu. 

2017'ye göre yüzde 13 gerileyen Türkiye'ye yatırımlar, 2018'de 12,9 milyar dolar kaydedildi. Çin'in "Türkiye Turizm Yılı" ilan ettiği 2018 yılında Asya ekonomilerinden Türkiye'ye gelen DYY yüzde 12'den yüzde 27'ye yükseldi. 

O dönem Anadolu Ajansı'na konuşan Türkiye'nin Pekin Büyükelçisi Abdülkadir Emin Önen, 2018'in Çin-Türkiye ilişkilerinde, ikili ziyaretler, tanıtım faaliyetleri, Çinli turist sayısının artışı bakımından çok hareketli geçtiğini belirterek, "2018, Çin-Türkiye ilişkilerinde rekorlar yılı oldu" demişti. 

2018'in en büyük doğrudan yabancı yatırımı Azerbaycan ortaklığıyla 2011'de temeli atılan Star Rafineri oldu. 

İzmir'in Aliağa ilçesinde yer alan petrol rafinerisi, Azerbaycan'ın enerji devi SOCAR'ın Türkiye iştiraki SOCAR Türkiye Enerji A.Ş. tarafından 6,3 milyar dolar yatırımla Ekim 2018'de faaliyete başladı. 

Türkiye'nin işlenmiş petrol ürünü ihtiyacının yüzde 25'ini tek başına karşılayacak STAR Rafineri'ye yapılan bu yatırım, özel sektör tarafından tek seferde gerçekleştirilen en büyük doğrudan yabancı yatırımı olma özelliğini taşıyor. 
 

İnşası yedi yıl süren Star Rafinerisi/ Fotoğraf: AA

2018'in en büyük şirket birleşmesi ise 1866'dan bu yana deniz taşımacılığında faaliyet gösteren Danimarkalı DFDS'in Türkiye'nin en büyük lojistik şirketlerinden UN Ro-Ro'yu satın almasıydı. DFDS, yüzde 98,8'lik pay için 1,2 milyar dolar ödedi. 

2019'a gelindiğinde doğrudan yabancı yatırımlar yüzde 35 gerileyerek 8,4 milyar dolar oldu. UNCTAD'a göre bu gerilemedeki en büyük neden küresel ekonomideki belirsizlik ve yavaşlamaydı. 

"Doğal kaynak bakımından zengin olan diğer Batı Asya ülkelerine kıyasla Türkiye, küresel makroekonomik koşullara daha fazla maruz kalıyor" diyen UNCTAD, "Bu durum 2019'daki DYY'yi etkiledi" değerlendirmesini yapmıştı. 

Küresel doğrudan yatırımların yüzde 70'i gelişmekte olan ülkelere

Gelişmekte olan ülkelerinin tamamının 2020 tablosuna bakıldığında ise doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yüzde 12 gerileyerek 616 milyar dolara düştüğü görülüyor. Küresel DYY'nin yüzde 72'sini oluşturan bu ülkeler, aynı zamanda aslan payına sahip. 

Ancak gelişmekte olan ülkelerin bölgelerine bakıldığında bir dengesizlik söz konusu. Latin Amerika ve Karayiplere yapılan DYY, yüzde 37 gerilerken, bu gerileme Asya için yüzde 4'te kaldı. 

Asya'ya doğrudan yatırımlar yaklaşık 476 milyar dolar olurken, Çin, 163 milyar dolar ile dünyanın en fazla doğrudan yatırım çeken ülkesi oldu. 

Diğer birçok ülkenin aksine Hindistan'ın ise DYY'leri arttı. Çoğunlukla şirket satın almaları ile desteklenen bu yatırımlar, 2019'a göre yüzde 13 yükseldi ve 57 milyar dolar oldu. Bunun çoğunluğunu da dijital ekonomi oluşturdu. 
 

Hindistan'ın en büyük şehir Mumbai'nin finans bölgesi/ Fotoğraf: Reuters

Şirket birleşme ve satın almaları yüzde 83 büyüyerek 27 milyar dolara ulaşan ülkede, bulut bilişim şirketi Jio Platforms'un yüzde 10'unun, Facebook'un sahibi olduğu Jaadhu tarafından 5,7 milyar dolara satın alınması en büyük yatırımdı. 

Doğrudan yatırımlardaki düşüş en fazla gelişmiş ülkeleri vurdu 

"Gelişmiş ülkelere doğrudan yabancı sermaye yatırımları yüzde 69 gerileyerek 229 milyar dolar seviyesinde kaldı" diyen UNCTAD'a göre ABD'ye yatırımlardaki düşüş yüzde 49'la rekor kırdı ve 134 milyar oldu. Düşüşteki en büyük payı perakende ticareti, finansal servisler ve üretim sektörleri aldı. 

Raporunda "Atlantik'in ötesine geçtiğimizde ise Avrupa'ya yatırımlar kurudu" ifadesini kullanan UNCTAD, Birleşik Krallık'a DYY'lerin sıfıra gerilediğini belirtti. 

Rapora göre 2019'da 45 milyar dolar seviyesinde olan doğrudan yabancı sermaye yatırımları, eksi (-) 1,3 milyar dolara geriledi. Firma içi negatif kredileri ve şirket tasfiyeleri, bu gerilemedeki en önemli iki neden. 

Avrupa'da birkaç ülkede ise DYY'lerde artış görüldü. Örneğin İsveç'e yapılan doğrudan yatırımlar 12 milyar dolardan 29 milyar dolara çıktı. Pek çok şirket satın almasına imza atan İspanya'da ise DYY'ler yüzde 52 yükseldi.