Finans piyasalarıyla ilgisi olan olmayan herkesin hayatında artık en az bir kez duyduğu “swap işlemleri” ile ilgili Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu’ndan (BDDK) yeni bir düzenleme geldi. Böylece söz konusu düzenleme, döviz şokunun yaşandığı Ağustos 2018’den bu yana beşinci kez yapılmış oldu. 

Düzenlemenin detaylarına inmeden önce swap işleminin ne olduğunu en basit şekliyle anlatmaya çalışalım. 

Londralı bir yatırımcı ya da bir banka düşünelim. 

Bu yatırımcının Türk Lirası’nın değeri düştüğünde Türk Lirası’nı elden çıkarmak istemesi (ya da tam tersi) doğal bir reaksiyon olacaktır. Bunun için de TL satıp, dolar alma yolunu tercih edecektir. Ancak elinde TL yoksa, önce bu para birimini piyasadan “ödünç alması” gerekiyor.

Geri ödeme sözü vererek ödünç aldığını varsayalım. Yatırımcı aslında kendisinde olmayan ancak ödünç aldığı TL’yi 100 liradan piyasaya satmış karşılığında dolar almış olsun. 

Sattığı miktar 80 liraya gerileyince yeniden piyasadan alır. Elde ettiği 20 liralık kârdan TL’yi bulmanın, taşımanın maliyeti ve diğer masraflar düşülür ve net kâra ulaşılır. 
Yani, TL satıp dolar almak isteyen, satacağı TL’yi de piyasadan bulmaya çalışan yatırımcının katlandığı maliyete swap (değiş-tokuş) faizi deniyor.

2019 sonu itibariyle, Türkiye’de bankaların Türk Lirası karşılığı döviz işlemlerinin yaklaşık yüzde 45’i swap işlemleriyle gerçekleşiyordu. 

Merkez Bankası’nın rezervleriyle ilgili endişeler ile yerel seçim gerginliğinin arttığı 2019’un mart ayının sonunda Londra'daki swap piyasasında Türk Lirası'nın gecelik faizi, yüzde 1300'ü aşmıştı. Ki bu oran, 2001’deki ekonomik kriz sırasında yüzde 71’i görmüştü.

BDDK son açıklamasında ne dedi?

BDDK’nın 12 Nisan gecesi yayınladığı metne göre daha önce bankaların özkaynakların %10’u oranında belirenmiş olan sınırlama yüzde 1’e çekildi. Bu, Türk Lirası’nın alınması durumunda uygulanacak oran. 

Yurt dışı yerleşiklerle vadede Türk Lirası’nın SATIMI yönünde gerçekleştirecekleri işlem tutarları için ise, “vadesine 7 gün kalan işlemler için yüzde 1’i, o vadesine 30 gün kalan işlemler için yüzde 2’yi o vadesine 1 yıl kalan işlemler için yüzde 10’u geçmeyecek” şartı konuldu. 

BDDK, bu kararın gerekçesini, “COVID-19 salgınının yol açtığı finansal risk artışınının ve ekonomimize yönelik diğer risklerin yönetilmesi için atılan adımları ve alınan tedbirleri desteklemek” olarak açıkladı. 

Yazılı açıklamada ayrıca, her ne sebeple olursa olsun söz konusu işlemlerin anlaşılan vadeden önce bozulmak istenmesi veya vadesinin uzatılmasının istenmesi durumunda Kurumun yazılı onayının alınması gerektiği vurgulandı. 

Karar ne anlama geliyor? 

Karar, en genel anlamda bir yatırımcının özkaynağının yüzde 10’unu kapsayan Türk Lirası değiş-tokuş işlemlerinin yüzde 1’e indirilmesi demek. Ekonomistlere göre ise bu kararla birlikte yabancıya swap yolu kapandı, içerideki bankaların da dışarıda döviz satması kısıtlandı. 

Bloomberg HT’ye konuşan Ata Yatırım Direktörü Cem Tözge’ye göre kararın iki amacı var;

1) Türk Lirası’nda değer kaybına neden olabilecek spekülatif bir pozisyonun tamamen sıfırlanması.

2) Hem üretimi hem tüketimi durduran salgın nedeniyle piyasada oluşabilecek nakit sıkıntısına karşı bankaların elindeki fazla doların Merkez Bankası’nın işlemleri aracılığıyla Türk Lirası olarak piyasaya verilmesi. Zira, swap işlemlerinde doları iki kaynak veriyor: Merkez Bankası ve yurt dışı. 

“Londra piyasası, çok uzun zamandır çok ciddi şekilde kısıntıya gidilen bir piyasaydı. Swap kanalıyla yabancı girişi çok uzun süredir azalıyordu” diyen Tözge, şu anda Paskalya tatili nedeniyle kapalı olan Londra piyasasındaki etkinin yarın kendini göstereceğini söyledi. 

Londra bacağını kullanan Türk bankalarının alınan kararla tamamen yurt içine yöneleceğini belirten Tözge, talebin ise tamamen Merkez Bankasınca karşılanacağını ifade etti. 

BDDK Başkanı: Türk Lirası’na yurt içinde daha çok ihtiyaç var 

BDDK Başkanı Mehmet Ali Akben’in açıklamaları da Tözge’nin değerlendirmelerini destekliyor. 

Anadolu Ajansı’na yaptığı açıklamada yurt içinde yapılacak swaplara yönelik herhangi bir kısıtlamanın olmadığını söyleyen Akben’in kastettiği “yurt içi swapları”, Merkez Bankası üzerinden olanlar. Zira, swap işlemlerinde doları iki kaynak veriyor: Merkez Bankası ve yurt dışı. 

Mevcut durumda Türk Lirası’ndın yurt içinde daha gerekli ve faydalı olacağını vurgulayan Akben, şunları söyledi: 
 

İhtiyaç duyan bireysel müşteriler, esnaf, KOBİ'ler ve diğer işletmeler bu dönemde bankaların desteğine her zamankinden daha çok ihtiyaç duyuyorlar. Bu düzenlemeleri yaparken bankalarımızın yurt dışı yerleşiklerle yapacakları hiçbir işlem türüne ilişkin yasaklayıcı bir tavır almadık. 

Bu çerçevede bankaların işlem setinde herhangi bir değişim de söz konusu değildir. Yurt dışı yerleşik bankalarla yapılan yüzlerce tür işlem yine yürütülmeye devam edilecektir.

“Attığımız taş ürküttüğümüz kurbağaya değdi mi?”

Özyeğin Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Evren Bolgün de Türk bankalarının yurt dışındaki yabancı bankalarla yaptığı swap işlemlerinin, Türk Lirası’nın hem alım hem satım tarafında tamamen sıfırlandığını söyledi. 

“Yüzde 1 artık sembolik bir şey” diyen Bolgün, Türk Lirası’ndaki oynaklığın aşağı çekildiğinin gözlemlendiğini söyleyerek “Ancak her yaşanan ilave şokta biz yine yeni oyanaklıklarda karşı karşıya kalabiliyoruz” ifadesini kullandı. 

Ağustos 2018’den bu yana devam eden swap limiti kısıtlamalarının her dönemde farklı gerekçelerle uygulamaya alındığını hatırlatan Bolgün, “Biz bu kararı 2018’de neden almıştık? ABD ile problem yaşadığımız dönemde, kur üzerine bir atağın olduğu dönemde döviz kurundaki gidişatın önüne geçmek için almıştık” diye konuştu. 

Ancak marttan bu yana piyasalarda ani bir duruşun yaşandığını söyleyen Bolgün, BDDK’nın son kararı için “Attığımız taş ürküttüğümüz kurbağaya değdi mi?” sorusunu sordu. 

“Türk Lirası yurt dışında konvertibıl değil artık”

Bloomberg HT’ye konuşan Bolgün’e göre bu kararla iki şey kaybedildi: Birincisi Türk Lirası’nın konvertıbilitesi, yani dönüştürülebilirliği. İkincisi ise yabancı yatırımcı. 

“Türk Lirası yurt dışında konvertibıl değil artık” diyen Bolgün,şöyle devam etti: 
 

Türkiye’de hem hisselere hem devlet iç borçlanma senetlerine yatırım yapmış, yaklaşık 30 milyar dolar değerin biraz üzerinde yabancı yatırımcı vardı. Ancak eriyor. Ocaktan nisana kadarki süreçte 7 milyar dolar çıkış oldu. Düzenli olarak bir çıkış var. Sadece ocak mart değil, geçen sene de öyleydi, ondan önceki sene de…  Bu kararla birlikte portföy yatırımları ciddi anlamda Türkiye’nin elini zorlaştırmış vaziyette. 

Her tercih bir vazgeçiştir. Bunu tercih ediyoruz. Bunun mukabilinde de “Türkiye’ye yatırımcı gelsin, para gelsin, piyasalar daha derinleşsin” demememiz lazım o zaman. İki şey bir arada olmuyor. 

"Yabancı yatırımcının hisselerden çıkışı sınırlı olur"

Özyeğin ve Sabancı üniversitelerinde öğretim üyeliği yapan Gizem Öztok Altınsaç da kararla ilgili “Swap kanalının neredeyse kapatıldığını söyleyebiliriz” dedi ve ekledi: 
 

Yurt dışındaki yatırımcının elindeki Türk Lirası’nın açığa satılmasıyla, TL’nin yukarı yönlü hareketi söz konusu olabiliyor. Bunun bir miktar önüne geçmek için bu karar alındı. Ancak yabancının Türk Lirası’na ihtiyacı varsa ona TL sağlanamamış oluyor. 

Altınsaç, yabancıya swap kanalının kapatılmasıyla Borsa İstanbul’da hisse sahibi olan yatırımcının bu hisselerden de çıkıp çıkmayacağı sorulmasının üzerine “Yabancı satacağı kadar sattı zaten. Belki kısa vadede bir miktar etkisi olabilir. Ancak uzun vadede etkisi olacağını düşünmüyorum” yanıtını verdi. 

"Geçmişte konut kredileri bile swap sayesinde verildi"

Benzer konuya değinen Evren Bolgün de borsadaki payı yüzde 58, devlet tahvillerindeki payı yüzde 8 olan yabancı sahipliği ile ilgili “Kalanlar zaten tortulardı. Bundan sonraki aylarda da çıkış görebilir” diye konuştu: 
 

Türk bankalarının elinde 194 milyar dolarlık bir döviz tevdiat hesabı büyüklüğü var. BDDK diyor ki, “Sen gel, yurt dışında swap işlemlerini yapma, benimle yap”.  Zaten yapmaya başlamıştı. 

30 milyar dolara yakın Merkez Bankası nezdinde ve borsadan geçen işlemler var. Türk bankalarının, söylenen döviz tevdiat hesabının büyüklüğüne yaklaşacak bir swap piyasasını tercih edeceğini sanmıyorum.

Bankacılık sisteminde swap işlemlerinin ciddi payı olduğunu, hatta geçmişte konut kredilerinin finansmanında bile kullanıldığını hatırlatan Doç. Dr. Evren Bolgün, “Swap piyasaları türk bankaları için önemliydi. Bunların hepsi kurudu” dedi. 

Yalova Üniversitesi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Baki Demirel’de Twitter hesabından yaptığı açıklamada istenilen sermaye kontrolünün bu olmadığına dikkat çekerek şunları söyledi: 
 

"Swap" 2 yılda hayatımızda nasıl yer etti?

Döviz şokunun yaşandığı Ağustos 2018’de Türk Lirası faizi Merkez Bankası’nda yüzde 17,75 seviyelerinde ilke, yurt dışında yüzde 25’lere kadar ulaşmıştı. Bu nedenle işlemler yurt dışına kaymıştı. Bunun önüne geçmek isteyen BDDK, 13 Ağustos’ta Türk Lirası’nın yurt dışında alım ve satımıyla ilgili swap işlemini yüzde 50’yle sınırlandırmıştı. 

Bu karardan iki gün sonra yeni bir açıklama geldi ve çıkan yasal düzenlemeyle Türkiye’de yerleşik bankaların yurt dışı piyasalara sağlayacakları toplam Türk Lirası miktarı öz sermayelerinin yüzde 25’i ile sınırlandırılmıştı. 
 

Bunun yanı sıra, “Global finansal piyasalardaki en aktif pazarlardan swap pazarının başta Türk bankaları olmak üzere tüm finans sektörü katılımcılarına hizmet edecek şekilde” Borsa istanbul nezdinde kurulan Swap Piyasası, 1 Ekim 2018’de faaliyete geçti. 

O dönem yapılan açıklamada söz konusu yenilik ile “Borsamızda faaliyete geçmesi ile birlikte çoğunlukla tezgâhüstü piyasalarda gerçekleştirilen bu tür işlemlerin, ülkemizde organize bir piyasa güvencesinde de yapılabilmesinin önü açılmış olacaktır” denilmişti. 

2019’un son swap düzenlemesi ise 19 Aralık’ta geldi. Hem alım hem satım için yüzde 25 olarak belirlenen swap limitleri, satışlarda yüzde 10’a indirildi. TL alım limiti ise yüzde 25’te sabit kaldı. 

9 Şubat 2020’deki son açıklama ile de BDDK, Türk Lirası’nın hem alış hem de satıştaki swap limitini yüzde 10’a çekmişti.