Kırmızı hattın tanıklıkları

Kırmızı hat kurulduğunda ABD ile Sovyet Rusya felaketin eşiğinden dönmüştü. Yıllar içinde sıklıkla kullanıldı. Kriz zamanlarının en çok başvurulan aygıtı oldu ama sanıldığı gibi hiçbir zaman kırmızı bir telefondan ibaret olmadı

Mesaj mecradır.

Marshall McLuhan, İletişim Kuramcısı

Kanadalı iletişim bilimci McLuhan bu sözü söylediğinde önermesinin haklı çıkacağını muhtemelen öngörmüştü. Ancak bu meşhur sözünün yıllar içinde evrime uğrayıp "Mecra mesajdır" haline dönüşeceğini tahmin etmiş miydi orası muamma. İnsanlığın elinde tuttuğu, yazdığı, ses verdiği, yansıttığı o aracın mesajı şekillendirdiği ise hala su götürmez bir gerçek. Her ne kadar nesilden nesile taşınacak bu sözü "Medyayı Anlamak" isimli kitabına kazıdığında tarih 1964'ü gösterse de sadece bir yıl öncesinde, Moskova-Washington hattında devreye giren kırmızı hat da aslında aktardığı bilgi bakımından mühim şeyler söyleyen mecralardan biri olmuştu. Ve şüphesiz en kitlesel olmayanı, en gizlisi…

FOTO 1.jpg
1967, İletişim bilimci Marshall McLuhan / Fotoğraf: Toronto Star Arşivi

 

Adı Kırmızı Hat'tı; nam-diğer Moskova-Washington sıcak hattı… Her ne kadar telefon hattı olarak anılsa ve adlandırılsa da iki başkent arasındaki kriz zamanı iletişimler için tele printer kullanılmaktaydı.

FOTO 2.jpg
İki süper güç, iki başkent. İletişim 1964'te Whatsapp ya da Skype kadar anlık değildi. Devrim gibi adımın hazırlık aşamasında Finlandiyalı bir çiftçi kazara kabloyu yarıp geçtiğinde yardım hattı devrelerinden biri geçici olarak hizmet dışı bırakılmıştı / Harita: @sasha_trub

 

Yani askeriyede de sıklıkla başvurulan, basılı mesajları almak ve göndermekte kullanılan elektromanyetik bir cihazdan ibaretti süper güçlerin zor zamanlarda başvurmak için el sıkıştığı.

Askeri bürokrasiye takılan hat

            Liderler arasında doğrudan iletişime izin veren bu sistem 1963'te kurulmuş, aynı yılın ağustos ayında hayata geçmişti. Kurulmasının ardında yatan neden ise ABD'nin Küba'daki Castro rejimine hasımlığıyla başlayıp gezegeni 13 günlük nükleer savaş travmasına sürükleyen hiç unutulmayacak olaylar dizisiydi. Popüler kültürde "kırmızı telefon" olarak bilinmesine rağmen, yardım hattı hiçbir zaman bir telefon hattı olmadı; sanıldığı gibi kırmızı telefon da kullanılmadı. Yani popüler kültürde, mesela yönetmen Stanley Kubrick'in Soğuk Savaşa alternatif bir bakış açısı getiren 1964 yapımı Dr. Strangelove filminde olduğu gibi başkanın eli telefona ahizesine uzanmıyordu.

FOTO 3.jpg
Dr. Strangelove filminden bir sahne: Peter Sellers'ın canlandırdığı ABD Başkanı Muffley karakteri, bazı "kötü" haberler vermek için Sovyet mevkidaşı Dmitri'yi aramak zorunda kalıyor / Görsel: Go into the Story

 

            Kırmızı Hat aslında Soğuk Savaş günlerinin unutulmaz krizinden çok önce hayata geçecekti ama ağır şüphelerle bezenmiş katıksız bir askeri bürokrasiye takıldı. Aslında diyorum çünkü birkaç kişi evvelden bir yardım hattı fikriyle liderlerinin karşısına çıkmıştı.

FOTO 4.jpg
Kimilerine göre 1958'de yayımlanan "Kırmızı Alarm" romanı, iki başkent arasında kurulacak direkt iletişim hattının ilham kaynaklarından biriydi / Görsel: Vintage Book Seller

 

            Bunlar arasında en önde gelenlerden biri ABD Savunma Bakanlığı Pentagon'da nükleer savaş politikası üzerine çalışmalarıyla bilinen Harvard Üniversitesi öğretim üyesi Thomas Schelling'di. Fikri öneren kişi belki oydu ama ilham aldığı 1958'de yayımlanan, Peter George (Bryant) imzalı "Red Alert" adında popüler bir kurgu romanıydı.

fazla oku

Bu bölüm, konuyla ilgili referans noktalarını içerir. (Related Nodes field)

Kurgudan gerçeğe uzanan gizli mecra…

            "Red Alert" romanında tıpkı Küba füze krizinin yarattığı 13 günlük gerilimde olduğu gibi nükleer savaşın beraberinde kıyamet tehdidini tetikleyebileceğinden dem vuruluyordu. Kırmızı hattı tek öneren kişi ise Thomas Schelling değildi. ABD Dışişleri Bakanlığı Politika Planlama Personeli Başkanı Gerard C. Smith de Moskova ile Washington arasında doğrudan iletişim bağlantılarının kurulması gerektiği kanaatindeydi. Ancak hem Kremlin hem Amerikan ordusundan yükselen itiraz sesleri projenin hayata geçişini geciktirdi. Ama asıl geciken ABD olacaktı.

Kruşçev'in mesajları ve geç kalan Beyaz Saray

            Küba krizi zamanı ilk mesajı atan SSCB lideri Kruşçev olmuştu. 3 bin kelimelik mesajı alan ABD, mesajı 12 saatte çözümleyebilmişti. Washington bir yanıt taslağı hazırladığında, Moskova'dan ABD füzelerinin Türkiye'den kaldırılmasını talep eden daha sert bir mesaj daha gelmişti. Vakit nakitti.

FOTO 5.jpg
Binbaşı Glenn Nordin, Şubat 1966 / Fotoğraf: NBC News

 

            Ama ABD zamanı iyi kullanamıyordu. Beyaz Saray danışmanları daha hızlı iletişimin krizi önleyebileceği konusunda hemfikir oldular. Ve 13 günlük krizin bin bir güçlükle tatlıya bağlanmasının ardından iki ülke Haziran 1963'te Sıcak Hat Anlaşması için uzun süre sonra ilk kez hemfikir oldular. Takvim yaprakları 20 Haziran 1963'ü gösteriyordu. Yer İsviçre'nin Cenevre kentiydi. Ve kırmızı hatla ilgili mutabakat muhtırasının altına imzalar atılıyordu.

Kırmızı hattın ilkleri: Twain ile Çehov

            Anlaşma imzalanmıştı imzalanmasına ama hattın düzgün çalışabilmesi için her iki ülke tarafından bir dizi testten geçirilmesi gerekliydi. Kırmızı Hat fikri bir anlamda edebiyat dünyasının gerçek hayata izdüşümüydü, hattın ilk deneme mesajları da yine o dünyadan olacaktı.  Beyaz Saray'dan Kremlin'e yollanan ilk test mesajları arasında Mark Twain'den alıntılar vardı. Sovyet testleri ise Anton Çehov'un eserlerinden pasajlar içeriyordu. İlginçti.

FOTO 6.jpg
Anton Çehov ve Mark Twain / Fotoğraflar: Britannica Ansiklopedisi

 

            Birbirinin neredeyse çağdaşı olan iki yazar ölümlerinden seneler sonra uluslararası siyasete bu biçimde meze edildiklerini bilselerdi ne derlerdi muallak. Gelgelelim iki tarafın da kırmızı hattın test edilişinde bu iki büyük yazardan alıntılar kullanması rastlantı olamazdı. Twain ve Çehov farklı milletlerden, birbirine benzeyen kişiliklerdi. Twain kenarda kalmış insanları önemsiyordu. Çehov da öyle. Çehov kendi topraklarında karşı karşıya kaldığı ikiyüzlülük ve eşitsizlikleri hicvediyordu. Twain de öyle. Belki de sadece birkaç hafta önce nükleer butonlara basıp yüz milyonlarca masum Rus ve Amerikalı insanın yaşamına mal olacak ülkeler, bu test mesajları vasıtasıyla "detant" yani yumuşama dönemine girdiklerinin dolaylı mesajlarını veriyorlardı birbirlerine.

"Hızlı kahverengi tilki ile tembel köpek"

            Tabii testler bunlarla sınırlı kalmadı. Temmuz 1963'te ABD Moskova'ya Latin alfabeli dört set tele printer gönderdi. Bir ay sonra Siemens tarafından yapılan, Kiril alfabesine sahip dört set Doğu Alman menşeli Sovyet ekipmanları Washington'a ulaştı. Yardım hattı 30 Ağustos 1963'te çalışmaya başladı. Yardım hattı üzerinden iletilen ilk resmi mesajın göndericisi Washington, alıcısı Moskova oluyordu.

FOTO 7.png
9 Şubat 1885 tarihli Boston Globe gazetesi editöründen İngilizce öğretmenlerine dev hizmet: İşte talebeleriniz için alfabenin tüm harflerini kullanabileceğiniz bir cümle! / Görsel: Boston Globe Arşivi

 

İlk resmi mesajlaşma hayli absürttü. Washington, "Hızlı kahverengi tilki tembel köpeğin sırtından atladı 1234567890" diyordu gönderdiği iletide. Orijinal metinde "The quick brown fox jumped over the lazy dog's back 1234567890" yazıyordu. Böyle saçma bir cümlenin kurulmasının ardında yatan neden yazıcının doğru çalışıp çalışmadığını anlamaktı. Çünkü ABD'den gönderilen o tuhaf gibi görünen mesaj tüm Latin alfabesinin yanı sıra bütün rakamlar ve kesme işaretini içeriyordu.

FOTO 8.PNG
1960'ların başları, bir havacı asker Moskova ile direkt iletişim hattını çalıştırıyor / Fotoğraf: NBC News

 

Artık işlem tamamdı. Güç durumlarda iki ülke birbiriyle mesajlaşabilirdi. İlk resmi kullanım ABD tarafından yapıldığında tarih 22 Kasım 1963'tü. ABD'li yetkililer sadece üç ay sonra kriz anında tele printerdan geçtikleri mesajda başkanları John F. Kennedy'nin suikasta kurban gittiğini bildiriyorlardı. İşte tarihe geçen en önemli üç tanıklık.

Kırmızı hattın ilk şoku: JFK suikastı

            Tarih 22 Kasım 1963. ABD'nin 35. Başkanı Kennedy Dallas'taydı. Beyaz Saray'da zorlu geçen üç yılın ardından seçimlere sadece bir yıl kalmıştı. Kennedy rakibinin Arizona'nın cumhuriyetçi senatörü Barry Goldwater olacağına inanıyordu. Onu bozguna uğratabilmek için yardımcısı Johnson'ın eyaleti Teksas'a gitti. Demokrat vali ile demokrat senatörün kamuoyuna yansıyan çekişmesine sonlandırıp halk karşısında birlik mesajı vermek niyetindeydi. Dallas gezisi de bu amaçla düzenlenmişti.

FOTO 9.jpg
22 Kasım 1963, ABD Başkanı Kennedy Dallas'taki Dealey Plaza'dan limuziniyle geçiyor, birazdan suratındaki o tebessümden eser kalmayacak / Fotoğraf: Jim Altgens

 

            Aynı gün, saat 12.30. Eşi Jacqueline ile birlikte başkanlık limuzinindeydi. Üstü açık arabayla Dallas sokaklarındaki insanları selamlıyordu Kennedy. Tesadüf bu ya, olay gerçekleşmeden önce kasığı ve kaburgalarından sakatlandığı için korseyle sarmalanarak yola çıkmıştı. Konvoyun içinde ilerlerken birden silah sesi duyuldu. Üç kurşun! Ensesi, boğazı ve başından vurulmuştu.

FOTO 10.jpg
Kırmızı Hat, iki buçuk ay sonra ilk önemli haberi verdi, Kennedy öldürülmüştü / Fotoğraf: Latin America Studies

 

            Kennedy, Parkland Hastanesi'ne götürülürken yolda hayatını kaybetti. İlk kurşunu yedikten sonra arabaya düşmemesinin nedeni buydu, dimdik ayakta kalmış ve bu da kafasını parçalayacak ikinci kurşun için ideal bir hedef olmasını beraberinde getirmişti. Öldürüldüğünde, Abraham Lincoln'den 10 yaş küçüktü, 46'sındaydı. ABD'nin suikasta kurban giden ikinci başkanıydı.  Kırmızı hattın tanıklık ettiği ilk büyük olaydı.

Kırmızı hattın ilk harbi: Altı Gün Savaşı

            Arap Ticaret Birliği salonu. Kürsüde döneminde en karizmatik liderlerinden, Mısır'ın sosyalist ve milliyetçi başbakanı Cemal Abdünnasır var. Tarih 27 Mayıs 1967. Ortadoğu'nun en güçlü ordusuna sahip olan bu adam hedefine İsrail'i almıştı. "Eğer İsrail Suriye veya Mısır'a saldırırsa bu bir genel savaştır" dedi. Bununla da yetinmedi. Bu savaşın Suriye ile Mısır sınır noktalarında sınırlı kalmayacağını, genele yayılacağını söyleyip "En büyük görevimiz İsrail'i yok etmektir" diye konuştu. Mısırlı devlet adamı bilerek ya da bilmeyerek Altı Gün Savaşı'na giden yolun asfaltını döşemişti.

FOTO 11.jpg

3 Şubat 1969, Mısır lideri Cemal Abdünnasır, FKÖ lideri Yaser Arafat ile birlikte / Fotoğraf: AFP

            Birkaç gün sonra kimine göre III. Arap-İsrail Savaşı kimine göre Altı Günün Savaşı olarak addedilecek çatışmalar başladığında Moskova, kırmızı hattı ilk kez resmi olarak kullandı. Tarih 5 Haziran 1967'ydi. Savaş altı gün sürdü. Washington, Moskova'nın verdiği haberle bölgeye olup biteni gözlemlemek için USS Liberty gemisini sürdü. Gemi, İsrail tarafından saldırıya uğradı.

FOTO 12.jpg
Altı Gün Savaşı, İsrail'in kesin üstünlüğüyle sonuçlandı, sadece cephede 20 binden fazla insan hayatını yitirdi / Fotoğraf: History Channel

 

O altı günün sonunda İsrail, karın ağrısı günümüze kadar uzanan toprak kazanımlarını elde etti. Mısır'dan Sina Yarımadası'nı, Suriye'den Golan Tepeleri'ni, Filistin'in ise Gazze Şeridi ile Batı Şeria'yı içine alan kısmını, kendi sınırları içine katarak topraklarını dört katına çıkardı. İsrail, BM kararlarını tanımamış, arabulucu olarak davet edilen Türkiye BMGK'da İsrail'in yanında saf tutmuş, İslam Konferansı Örgütü'nde Arap ülkelerinin aldığı "İsrail ile diplomatik ilişkiler kesilsin" kararını ise veto etmişti.

Kırmızı hatta Türkiye ve Kıbrıs

                       1970'li yıllar. Washington ile Moskova arasında kullanılan yardım hattı daha iyi teknolojilerle donatıldı. 1971'in sonlarına doğru, 30 Eylül 1971'de iki taraf da kırmızı hattın iki uydu iletişim devresi ile güncellenmesine ilişkin bir modernizasyon anlaşması imzaladı. Bu anlaşmaya göre ABD Intelsat ile SSCB ise Molniya II sistemi aracılığıyla yeni bir devre sağlayacaktı. 60'lı senelerin radyo devreleri rafa kaldırılıyordu. Telgraf ise yedek olarak tutuluyordu. İki uydunun iletişim devresinin hayata geçmesi 1978'in ocak ayını bulacaktı. Ama dünya güncelleme beklemezdi. 1974 yılında kırmızı hattın ışıkları yeniden yanıp sönmeye başladığında bu kez masadaki sorun Türkiye'nin Kıbrıs'a gerçekleştirdiği askeri harekattı. Ankara, adadaki zulümler ve toplu katliamları gerekçe gösterip söz konusu harekâtı "barış" adı altında tanımlıyor, yayılmacılıkla itham ettiği Yunanistan ve pek çok Avrupa devleti ise ortada bir işgal olduğundan söz ediyordu.

FOTO 13.jpg

Türkiye'nin adaya harekatının başlamasıyla birlikte Washington-Moskova arasındaki kırmızı hat bir kez daha devreye girecekti / Fotoğraf: AA

            Rus arşivlerine bugün bakıldığında Sovyetler Birliği'nin o dönem Kıbrıs'taki Rumların güvenliğini AKEL aracılığıyla organize ettiği ve Makarios'a yönelik suikast girişimlerine karşı ön almada mühim bir rol oynadığı görülüyordu. Öyle ki; 1973'te, AKEL'in Sovyetler'den solcu örgütler için uluslararası yardım fonu aracılığıyla 140 bin dolara yakın para aldığı da sır değildi. 1974 Temmuz ayının henüz başlarında AKEL'in talebiyle Moskova'dan parti liderlerini aşırı milliyetçi örgüt EOKA-B'nin terör saldırılarından korumak için adaya gizlice 100 silah ve 2 bin 500'ü aşkın fişek gönderilmişti.

FOTO 14.jpg
Kıbrıs Barış Harekâtı döneminde Baykal, Başbakan Ecevit'in genç bakanlarından biriydi / Fotoğraf: AA

 

            O sırada Türkiye'de ise Milli Güvenlik Kurulu toplantıdaydı. Geç saatlerde yapılan toplantıda söz alan hükümetin 36 yaşındaki genç Maliye Bakanı Deniz Baykal, Kıbrıs'a askeri müdahalenin kaçınılmaz olduğunu, artık inisiyatif alınması gerektiğini söylüyordu. Ona göre artık adım atılmasının vakti çoktan gelmişti:

Mühim olan Türk ve İngilizlerin katili Sampson'un iktidara gelmesi değil, Yunanistan'ın pek yakında güney komşumuz olmasının kaçınılmazlığıdır. Atina son adımı atmak üzere ve bunun önüne geçilmelidir.

Başbakan Ecevit, Baykal'ın sözlerini onayladı. Türkiye 20 Temmuz'da harekete geçti.

Tabii kırmızı hat da...

Kırmızı hat başka neler gördü?

            1971'de Hindistan ile Pakistan arasında çıkan savaşta da devredeydi, Sovyetler 1979'da Afganistan'ı işgal ettiğinde de. 1981'de Rusya'nın Polonya'yı işgal etmesi gündeme geldiğinde de iki düşman birbirlerini bilgilendirdi. Tıpkı bir yıl sonra İsrail'in Lübnan'ı işgalinde karşılıklı mesajlaşmanın sağlanacağı gibi. 1991'deki Körfez Savaşı'ndan önceden haberi oldu, 2003'te ABD'nin Irak'ı işgalinden de…

FOTO 15.jpg
Fotoğraf: Crypto Museum

           

            Sistem kurulduğunda Beyaz Saray bildirisinde "Kaza ya da yanlış hesaplama sonucu meydana gelebilecek savaş riskini azaltmaya yardımcı olacak" ifadesine yer verilmişti. İnternet öncesi çağda her iki ülke liderlerinin ellerine telefonu almadan birbirleriyle anlık iletişim kurabileceği, çok uzak olmayan bir geleceği görmüştü aslında kırmızı hat. Hat devreye girdiğinde, ABD Başkanı sabit hat üzerinden Pentagon'a bir mesaj iletebilir, bu mesaj da operatörlerce tele printera yazılıp, şifrelenerek gönderilebilir ve mesaj dakikalar içinde Kremlin'e ulaşabilirdi. Günümüzün uydu telefonları, e-posta ağları ve şüphesiz Whatsapp'ın sağladığı anlık iletişimden uzak olsa da, teknolojinin bu şekilde kullanılması o zamanlar çok önemliydi. Ronald Reagan, 1986'da görevdeyken, yardım hattının ilk uygulamasının yerini faks makineleri aldı. 2008'den beri ise sistem, mesajların e-posta ile değiş tokuş edildiği güvenli bir bilgisayar bağlantısı üzerinden yürütülüyor. Haziran 2010'da, yani diplomasinin yerini yavaş yavaş twitlomasiye bıraktığı günlerde dönemin ABD Başkanı Obama'nın Rus mevkidaşı Medvedev ile düzenlediği basın toplantısı ise kırmızı hattın değil belki ama sistemin yarattığı efsanenin sonuna gelindiğinin kanıtıydı.  Obama, kırmızı hattı popüler kırmızı telefon efsanesi üzerinden hatırlatacak; Medvedev'in yeni açtığı Twitter hesabını da gönderme yapıp şunları söyleyecekti:

Benim de bir tane var, bu yüzden uzun süredir etrafta duran o kırmızı telefonları nihayet atabiliriz.  

Kaynakça:

  1. Kırmızı Telefonun Arkasındaki Gerçek: ABD ve Rusya Gerçekten Nasıl Bağlanıyor?; Jon Schuppe, NBC News
  2. ABD ile SSCB Arasında Doğrudan İletişim Bağlantısının Kurulmasına İlişkin Mutabakat Muhtırası, ABD Dışişleri Bakanlığı Arşivi
  3. Beyaz Saray ile Kremlin'in birbirine bağlayan hat: 30 Ağustos 1963; Andrew Glass, Politico
  4. Washington-Moskova Sıcak Hattı, Electrospaces.net&Crypto Museum
  5. Sovyetler Birliği, Türkiye ve Kıbrıs Sorunu: 1967-1974; John Sakkas&Nataliya Zhukova

 

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editoryal politikasını yansıtmayabilir.

 

© The Independentturkish

DAHA FAZLA HABER OKU