Kürdlerde¹ 1850’e kadar "Tarih/History" için daha çok Arapça kökenli "tarih" sözcüğü kullanılırken, bu zaman zarfından sonra Kurmanci lehçesinde "Dîrok", Soranî lehçesinde de "Mêjûy" kavramı eklenmeye başlanmıştır.

Kürdçe etimolojik sözlüklerde "Dîrok" kelimesi "Dûr+rok" şeklinde iki kelimenin birleşimiyle gösterilmektedir.

"Dûr" uzaklığı, "Rok/Roj" ise günü ifade eder. Yani ikisinin anlamsal karşılığı "uzak gündür".

Kullanılan bir diğer kelime olan "Mêjû/Mêjî" sözcüğünün "Mêj"iden, yani "eski şey"den geldiği belirilmektedir (Ramazan Çeper, 2014, ss:92,195; Abdurrahman Uçaman, 2008, ss:53).

Tarih yazan için "Dîroknas" (tanıyan)/"Dîrokzan" (bilen) ve "Mêjûnas/Mêjûzan" kullanılır (M. Emin Bozarslan, 2011, ss:756-7).

Kürdler tarafında Irak Kürdistan Federe Bölgesi’nde "Dîrok" (2013-2019, 24 sayı) ve "Mêjû" (2008-2014, 29 sayı) isimli iki tarih içerikli dergi de çıkartılmıştır.

Cihan Üniversitesi tarafından hâlâ yayını devam ettirilen "Mêjûnasî" de bulunmaktadır.

Türkiye’de ise 2012 yılından başlayarak şimdiye kadar 56 sayıya (hazırlanıyor, 2025) ulaşan "Kürt Tarihi" çıkartılmıştır.    

Kürd tarih yazımını iki grupta incelemek mümkün. 800-1930 yılları arasında varlık gösteren "Klasik" ve 1850’den günümüze sürmekte olan "Modern" dönem.

Yazıda, bu iki dönemin tarih tasarımının veya kurgusunun yapısal özelliklerine değinilmemiş, sadece varlığından söz edilen veya somut olarak incelenebilen kaynaklar ile bu alanda kalem oynatan şahsiyetlerin isimlerine değinilmiştir.

1800’den itibaren Kürdlerin "Med", "Hurri", "Guti", "Subarî/Mittani" gibi eski medeniyetlerle bağlantısı olduğuna dair bilgiler olsa da bunlara dair kaynaklar bu tasnifin dışında tutulmuştur. 

Klasik dönemde Kürt tarih yazımı:

"Klasik Dönem"de ismi en fazla öne çıkan kişisi Şerefxan Bidlisî (1543-1599) olup 1597 yılında "Tarih-i Kürdistan", kimi nüshalarda da ‘Şerefname’ adıyla bilinen eseriyle yapmıştır. Bu dönemin en son etkili temsilcisi de Mela Mehmûdê Bazîdî (1797-1867) olmuştur. 

Kürd devlet, mirlik veya tarihi şahsiyetlerine dair yazılmış müstakil eserlerin varlığı 9'uncu asra kadar geriye gitmektedir.

Ayrıca Kürdlerle zamanın akışı içerisinde bir şekilde iletişime geçmiş olan milletlerin kaynaklarında da Kürdlere değinilmektedir. 

Şu anki bilgilere göre İslam’dan sonra Kürtlere yönelik ilk müstakil eser, sadece ismi en-Nedîm’in (ö.955) “el-Fihrist” eserinde el-Medâinî’ye (752-830) ait olduğu söylenen günümüze ulaşamayan “Kitabu’l-Kılâ ve’l-Ekrâd” eseridir.  İsmen bilinen ama cismen görünemeyen bir diğer eser de Kürd ilim insanı Ebû Hanîfe ed-Dinawarî’nin (ö.895) “Ensab’ul-Ekrâd/Kürdlerin Soyu” çalışmasıdır.

1900’lerin başında Rus Oryantalist Romaskevic her ne kadar Petersburg Asya Müzesi’nde “Rislaletu Ensab’i-Ekrad” adıyla bir kitap gördüğünü yazsa da bu eser de ‘Kayıp’lar içindedir (bu kitap belki de Dinawerî’nindi).

Bu erken dönem tarihçilerinden olan Süheyl ibn Hafız Ebu el-Yakzan (8.yy) ile el-Vakidi’nin (747-823) eserlerinde kaynak olarak gösterilen eserler maalesef hâlâ ulaşılmamıştır. 

Daha geç dönemde Muhammed Efendi eş-Şehrezori’nin (ö.1667) h.1113/1701 yılında kaleme aldığı 540 sayfalık Arapça “Tarixu Kurdistan” telifatı gün yüzüne çıkmamıştır.

James C. Rich’in (1787-1821) 1836’da basılan seyahat kitabında, Baban Mirlerince kendisine “Dates and Fact Connected with the History of Koordistan/Kürdistan Tarihi Hakkında Dönemler ve Gerçekler” isimli bir yazmanın gösterildiği yazılıdır.

Mela Mehmûdê Bazîdî’nin (1797-1867) 1856-7’de Kürdçe olarak telif ettiği “Tewrarîxî Cedîdî Kurdistan”nın) 1856 Jaba (1801-1894) tarafından Fransızcaya çevrilen ‘önsöz’ kısmı mevcut.  

Baba Derwêş tarafından 1919’da manzum olarak yazılan “Tarîxa Serbûrdeyê Kurdan” ile aynı dönemlerde Emîn Feyzî Beg’in (1861-1929) yazdığı “Şüûn-ı Kurdistan” ortada yok.

Mehemed ‘Elî Ewnî’nin (1897-1952) 1958 yılında Arapçaya tercüme edilen “Şerefname” önsözünde, kendisine Süreyya Bedirxan (1883-1938) tarafından “Kürdçe ve Kürdler üzerine yazılmış olan 170 kitabın basım yeri ve tarihinin kayıtlı olduğu” bir fihrist verildiği yazılıdır.

Bu bir türlü bulunamayan ‘Sır’lı kitaplardan diğer ikisi de “Tezkiretü’l-Ecnad fi Muharibetü’l-Etrâk ve Ekrâd” ile  “Tarihü’l-Ekrâd”tır.

Ayrıca Celadet Ali Bedirhan’ın (1893-1951) eşi Rewşen Bedirhan (1909-1992) da Azîzan/Bedirhan Mirleri’ne yönelik yazılmış olan Arapça bir kitaptan söz eder. Celadet ile Kamuran’ın beraber hazırladığı “Kürd Aziziye Hükümeti” de kendini saklamış!

Mihemed Selîm Peser Celîl Aqa’ya ait şahsi kütüphanede bulunan ve Qamerî 1324/ Şemsî 1258 yılında düzenlenmiş olan listede “Tarîx-i Mukrîyan” isimli eser de yer almaktadır. Ancak şimdiye kadar bu esere ulaşılmamıştır. 

900-1400 yılları arasında varlık gösteren Eyyubi, Rewadî, Şeddadî, Annazi, Hasanwahiy, Loristan, Kakeyî, Buveyhî devletleri ile 1400-1950 yıllarına kadar devam eden ‘Mirlik’lere yönelik Arapça, Farsça, Osmanlıca, Kürdçe mensur ve manzum eserlerin sayısı 150 civarındadır.

İçinde ‘Kürd/Ekrad’ kavramı geçip de günümüze varabilmiş ilk eser, 1257 yılında Eyyubilere (1171-1462) yönelik yazılmış olan Arapça “Tarihü’l-Devletü’l-Ekrâdi’l-Eyyûbiyye” başlıklı iki nüshalı kitaptır. 

Araştırmalar sonucu literatüre kazandırılan ve somut olarak varlıkları tespit edilen diğer eserler şunlardır: 

1. Tarihü’l-Fariki, Ed-Devletü’l-Mervaniyye.1176.
2. İbnü’l-Müstevfî’nin (1168-1239) “Tarih-i Erbil”. 
3. Hilyetu’s-Seriyyîn min Xewasi’d-Duneyseriyyîn/Tarîxa Dinêserê.13.yy.
4. Tarix-u Hısn Keyfa.15.yy.
5. İdir-i Bidlisi: Heşt Behişt.16.yy.
6. Şerefnâme.1597.
7. Şecere’ul Zwkiyye. 16.yy.
8. İbn Nuh’un Van Tarihi. 16.yy.
9. Kurdgalnâme. 17.yy
10. Osmanlıca Şerefname çevirisi: Tarîx-i Xulasa-yi Ekrâd.1669.
11. Osmanlıca Şerefname Çevirisi:Tercme-i Tevârîh-i Şeref Han. 1682. 1684.
12. İbrahim Erdelani’nin Şerefname Zeyli: 1810.
13. Mihemed İbrahim b. Molla Mihemed Hüseyin Erdelani’nin “Tarixî Umerayê Erdelan”, 1810. 
14. Kürdçe Tewarîxî Qedîmî Kurdistan. 1858.
15. Mîrnameya Hakkaryan. 17.yy. 1914.
16. Tarihu’l-Neseb/Şêrwan Mirlerinin Tarihi. h.1274.
17. Badinan Tarihi’ne Dair Kronik. 18.yy.
18. Mesture Kurdistani’nin Tarix-i Kurd. 1857.
19. Tefteraka-i Husain Nâzım. 19.yy.
20. Zübdetü’l-Tevârix-i Senendac.
21. Tarîx-i Emîran-i Erdelan. 1810.
22. Lüb-el Tevârîx. 1833.
23. Tarîx-i Denabile. 1849.
24. Siyerü’l-Ekrad. 1865.
25. Hadîqa-i Nasirî ye Der Coğrafya û Tarîx-i Kurdistan.1891.
26. Eşair û Waliyat û Tewaîf-i Kurd.19.yy.
27. Tuhfe-i Nasıri.1901.
28. Tarîxa Caf. 20.yy.
29. Tarix-i Keşaf. h.1265 veya 1365.
30. Tarîx-i Xurûç-i Ekrad.19.yy.
31. Soran Mirliğinin Tarihi. 19.yy.
32. Tarih-i Mardin.19.yy.
33. Şerx-i Neseb-i Ardelan ke Cedd-i Wâlîha-yı Kurdistan.19.yy.
34. Emir Bedirxan.1907. 
35. Molla Abdullah Hewrami’nin Kaçarlar Hanedanı (1794-1925) döneminde yazdığı “Tarihi Hewraman”. 
36. Dönbülli Kürd grubuna yönelik yazılmış olan tarih kitapları. Bunlar içerisinde Abdurezzak Beygi Dönbuli’nin “Riyaz’ul Cenne”, İbn Hüseyin Ali Donbili’nin “Tarihê Donabile”, Zenuzi’nin “Riyaz’ul Cenne”.
37. Mela Se’îd Şemdînanî’nin (ö.1918) 1910’larda yazdığı 28 sayfalık “Tarîx-ê Kurdistan” .
38. Mela Se’îd Şemdînanî’nin günümüze ulaşan ve Ergin Öpengin’in (1985-...) tarafından hazırlanıp yayınlanan “Bazeber (Avesta Yy, 2021)”.
39. Abdurrezaq Bedîrxan’ın muhtemelen Fransızca’dan Rusça’ya çevrilen 1910-1916 yılları arasını kapsayan anıları (Celîlê Celîl, Med Yy, 2000).
40. Bletch Chirguh’un “La question kurde ses origines et ses causes/Kürt Sorunu (Avesta Yy, 2009)”, 1930.
41. Şeyh Muhammed Asım Oxînî’nin “Birketü’l-Kelimat (Avesta Yy, 2017)”. 

Bunların dışında Mela Ehmedê Palo’nun (1920-1991) “Civîna Nemiran” ile Evdirehîm Rehmî Hekarî/Zapsu’nun (1892-1958) da “Perek Zêrîn ji Tarîxê” isimleriyle manzum bir şekilde tarih yazmaya çalıştıklarını belirtelim.

Kürt tarihinin yazılmasına dair ilk modern girişimler:

Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti tarafından 1908-9 yılları arasında yayınlanmış olan ve günümüze sadece dokuz sayısı ulaşan Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi’nin 4. sayısında İsmail Hakkı Baban tarafından yazılan ‘Kürdçeye Dair’ yazıda, Kürtçenin dilbilgisi ile sözlüğünün hazırlanması gerektiği ifadesinden sonra ‘Kürt halkının bir tarihi kaleme alınsın’ düşüncesi dile getirilmiştir.

Aynı sayıdaki ‘Makale-i Hikemiye’ yazısında ‘Kürd Teavün ve Terakkî Cemiyeti İstanbul Merkez-i Umumîsi’nin ‘Kürdlerin, Kürdistan’ın mükemmel bir tarihini tertîp etmeye, edebiyat-ı milliyelerini de cem’-ü neşre karar vermiştir’ ifadesi geçmektedir.

Altıncı sayıdaki açık sütunda da ‘En mükemmel Kürd ulularından ve erdemlilerinden Aktepeli Abdurrahman Efendi’nin (Şêx Evdirehmanê Axtepeyî olarak bilinen ve ‘Ravdatünnaîm’ eserin yazarı, 1850-1910) Kürd diliyle bir tarih yazmakta olduğuna’ yer verilmiştir.

Ancak bu eserin tamamlanıp tamamlanmadığı hakkında bir bilgi sahibi değiliz. Gazetenin sekizinci sayısında Erzincanlı Hamdi Süleyman’ın ‘Kürdistan’da Eğitimin Düzene Konulması ve Diriltilmesi Yolu’ isimli makalesinde, “Kürdistan’ın geçirmiş olduğu durumları ve Kürtleri anlatan mükemmel bir tarih hazıla(n)ması” istenilir. 

Kürt Talebe Hêvî Cemiyeti’nin (1912) Jîn dergisinin 21-22. sayısında yayınlanan ‘Beyanname’sinde ‘Kürt Tarihinin kaydedilmesi’ gerektiği ifade edilmiştir.

Hêvî’nin daha sonra genişletilerek yayımlanan ‘Beyanname’sinde de ihmal edilen ‘Kurd ve Kurdistan Tarihinin oluşturulması’ temel hedefler arasında gösterilmiştir.

Yine, Rojî Kürd dergisinin h.1329/m.1913 tarihli 3. sayısında M. X. imzasıyla çıkan ‘Ziman’ başlıklı, ‘Kürtler bugün neye muhtaç, onu söyleyelim/ Kurd îro muhatacê çi ne, em ewan bêjin:’ kısmındaki 10 maddelik açıklamada, ‘Tarîxa Kurdan/Kürd Tarihi’nin yazılması gerektiği vurgulanmıştır. 

Modern dönemde Kürt tarih yazımı temsilcileri:

“Modern” evrede ilk tarihçiler Mehmet Emîn Zekî Beg (1880-1948) ile  Husên Huznî Mukrîyanî’dir (1893-1947). Bu iki isimden sonra, İhsan Nuri Paşa (1892-1976), Muhammed Ali Awnî (1897-1952), Salih Qaftan (1885-1968), Kawus Nuri Qaftan (1933-...), Cemal Nebez (1933-2018), Kemal Mazhar Ahmed (1937-2021),  Mela Cemîl Rojbeyanî (1912-2001), Cemal Reşid Ahmed (1945-2018), Muhammed Resul Hawar (1924-2006), Ayetullah Şêx Muhammed Merdux Kürdistanî (1880-1975), Reşîd Yasemi (1896-1951), Sadik Sefizade Borekeyi (1943-2023), Amir Hassanpour (1943-2017), Muhammed Reuf Tevekuli (1309/1891-...), Kelimullah Tevahudi (1320/1902-...), Şükrullah Baban (1302/1885-...) Abdurrahman Qasımlo (1930-1989), Abbas Vali (1949-...), O.İ. Zhigalina  (1946-2013), Evgenia Ilinichna Vasilyeva (1935-2023), Amir Hassanpour (1943-2017),  Shakro Khudoevich Mgoyan (1930-2007) ve Celîlê Celîl (1936-...), Ethem Xemgîn (1947-2018), Mehrdad R. İzady (1963-...), Torî/Mehmet Kemal Işık (1931-2010), İsmet Şerif Vanlı (1924-2011), Kemal Tolan (1955-...), Keremê Angosî (1937-2019),  Knyaz Mirzoev  İbrahimoviç’in (1947-2021) gibi en bilinen isimler ‘Kürdî’ bir bakışla “Kürdler”i yazmaya çalışmışlardır.

Günümüzde 500 civarında şahsiyet bu alanda eser vermeye devam etmektedir. Günümüzde bu alanda dünyada en meşhur şahsiyet Mihrdad İzedy’dir (d.1963). 

Dünya ölçeğinde bakıldığında ise ilk yabancı kişi Minorsky (1877-1966) olup 1915 yılında Rusça olarak kaleme aldığı “Kürdler” kitabıyla ortaya koymuştur.

Minorsky’nin açtığı yolda Thomas Bois (1900-1975), Basil Nikitin (1885-1960), Pyotr İvanoviç Averyanov (1867-1937), N.A. Xalfîn (1921-1987), Arshak Safrastian’ın (1870?-1958), Derk Kinane, Hasan Arfa (1895-1983), Robert Olson (1940-2023), Michaell M. Gunter (1943-), Gerard Chaliand (1934-), Chris Kutschera (1938-2017), Mirella Galletti (1949-2012), Martin van Bruinessen (1946-...), Maria Theresa O’Shea (ö.2008) , Philip G Kreyenbroek (1948-...), Ferdinand Hennerbichler (1946-...), Thomas Schmidinger (1974-...), M.S. Lazarev (1930-2010), O.L. Vilcheviskj (1966), M.A. Gasratyan (1924-2007), Wadie Jwaideh (1920-2001), Lucian Rambout,  David Mc. Dowall  yürümüşlerdir.  Günümüzde ‘genç kuşak’ olarak   Thomas Ripper, Denise Natali, Davit Romano, Barbara Henning, Boris James, Djene Rhys Bajalan, Jordi Tejel, Janet Klein, Joost Jongerden, Anjelika Pobedonostseva Kaya, Otto Pohl, Stefano M. Torelli, Robert Lowe, Carlo Frappi, Bukhuti Sitchinava kalem oynatmaktadırlar. 
 

 

 

 

 

 

Türkiye’de ‘Kürt Tarihçisi’ diye bir sıfat yok. Ama özellikle de 2010 sonrasında ‘Yaşayan Diller’ bölümlerinde faaliyet gösterenlerin tarihe de yöneldikleri görülmektedir.

Bazı isimleri saydığımızda karşımıza Mesut Yeğen (1964-...), Sinan Hakan (1976-...), Orhan Örs (1982-...), Nihat Karademir (1978-...), Salih Cemal (1964-...), Yaşar Kaplan (1981-...), Rohat Alakom (1955-...), Ercan Çağlayan (1980-...), Altan Tan (1958-...), Sedat Ulugana (1985-...)), Çağlayan (1980), Hamit Bozarlan (1958-...), Nihat Atmaca, Vahap Coşkun, İbrahim Tartuş, Mehmet Emin P), ÇağlayanReşit Irgat, Seîd Veroj, Ziya A), ÇağlayanEpozdemir, Bedirxan Epözdemir. Canip Yıldırım (1925-), Yalçın Çakmak, Tuncay Şur, AlişanAkpınar, Hasan Yıldız, İsmet Konak, Mehmet Rezan Ekinci, Sabri Ciğerli, Ayhan Işık, Adnan Işık, Bülent Bilmez, Engin Sustam, Necip Mansız, Serhat Bozkurt, Engin Sustam, Bülent Bilmez, Sabri Ateş, Metin Atmaca, Metin Yüksel, İlhami Yazgan, Gürdal Aksoy, Abdullah Durre, Ahmet Özer, Bahoz Şavata, Mehmet Bayrak, Kemal Burkay,  Abdullah Kıran, Erdal Gezik, Ekrem Önen, Erdal Çiftçi, Nevzat Keleş, Eyüp Kıran, Yaşar Kaplan, Arafat Yaz, Vural Genç, Uğur Bahadır Bayraktar, Fesih Dinç, Şoreş Reşî, İbrahim Gürbüz, Ruşen Arslan, Canip Yıldırım, Tarık Ziya Ekinci, İbrahim Özcoşar, Yusuf Baluken, Adnan Çelik, Tahsin Sever, İbrahim Güçlü, Nezîrê Cibo, M. Emin Aslan, Recep Maraşlı, Dr. Ömer Uluçay, Eyup Kıran, Metin Aktaş, Abudlkadir Turan, Fırat Aydınkaya, Bülent Küçük, Sinan Birdal, Fehim Işık, Faik Bulut, Şeyhmus Diken, Namık Kemal Dinç, Mehmet Şahin, Mehmet Gültekin, Wisif Zozanî, Suavi Aydın, Fuat Dündar, Engin Korkmaz, Yusuf Baluken, Baran Zeydanlıoğlu, Kemal Süphandağ, Murat Issı, Selim Temo, Hacı Çevik, Cihat Yılmaz, Mehmet Kurt, Dennis Dargul, Ersin Hakan, Azad Aras Bozo, Erdal Çolak, Celâl Temel, Muhsin Kızılkaya, Orhan Miroğlu, Müslüm Yücel, Müfid Yüksel, Murad Ciwan, Nazım Kök, Vahdettin İnce, Hüseyin Can, Yücel Zülfikar, Ali Tenik, Erdal Çolak, M. Emin Sever, Roşan Lezgin, Yusuf Ziya Döger, Bülent Tekin, Lokman Karadağ, M. Sait Yıldırım, Musa Anter, Selahaddin Uğur Işık, Murad Ciwan, Nusret Aydın, Remzi Peşeng, Nilay Özok Gündoğan, Cemil Gündoğan, Seda Altuğ, Derya Bayır, Bahar Beşer, Arzu Yılmaz, Eslîxan Yıldırım, Besime Şen çıkmaktadır. 

Belirtmemiz gerekir ki gerek Kürdler olsun gerekse başka milletlerden, 1850-2025 zaman zarfında Kürd tarihine dair 5 bin dolayında metin üretilmiştir. 

Klasik dönem tarih kitaplarının açıklanması:

el-Kıla‘ Ve’l-Ekrad (Kaleler ve Kürdler)

İbn Nedîm’in “el-Fihrist (ss:132)” eserinde sözü edilen Medaini’nin (ö. 215/839) “el-Kıla‘Ve’l-Ekrad (Kaleler ve Kürdler)” isimli eseri bugünkü bilgilerimize göre kayıptır. 

Ensabu’l-Ekrad (Kürtlerin Soykötüğü)

Dineweri (820-896), “Ensabu’l-Ekrad (Kürdlerin Soykötüğü)” isimli Farsça eserinde Kürtlerin kökeni ve soyu ile ilgili araştırmalarını bir araya getirmiştir. Eserin varlığı ise kendisinden çok sonra yaşamış yazarlar tarafından yapılan alıntılar sayesinde öğrenilmiştir.

Henüz herhangi bir nüshası günümüze ulaşmayan bu eserin, Kürtlerin kökeni ve dillerine dair önemli bilgileri içerdiği muhakkaktır.

Ebu Hanife Dineweri’nin hem gözlemevi hem de özel kütüphanesi Moğolların saldırısında yakılıp yıkılmıştır. Kitabının da bu esnada yok olması muhtemeldir.

Rus Oryantalist Romaskevic yaptığı araştırmalar sonucunda Saint-Petersburg Asya Müzesi’nde “Risaletu Ensabi’l-Ekrad” isimli bir eser gördüğünü söylemesine rağmen bunun kime ait olduğunu kaydetmez (bkn: Méleanges Asiatiques, 1918, S. Petersburg, ss:392.).

Dineweri, 6 ciltlik “Kitab el-Nebat (Bitkiler Kitabı)”nda Kürtçe terminolojileri kullandığı gibi, Kürdî bakış açısıyla yazmış olduğu genel tarih niteliğindeki “Ekber el-Tiwal (Genel Tarih)” kitabında Kürtlerin kökenini Dahhak’a bağlamıştır. 

Tarihü’l-Fariki, ed-Devletu’l-Mervaniyye

İbnu’l-Ezrak (1117-1181?) el-Farikî tarafından h.572/m.1176 yılında Arapça olarak kaleme alınan ‘Tarihu Meyyafarikin’in yazma nüshaları Londra’daki Britanya Müzesi’nde bulunmaktadır.

Bu iki yazmadan hareketle, eserin edisyon kritiği Dr. Karim Farouk el-Khouly ve Arş. Gör. Yusuf Baluken tarafından yapılmıştır (Nûbihar Yayınları, 2014). Başka bir nüsha da Budlin Kütüphanesi’ndedir. En geniş nüsha 418 sayfadır.

İbnu’l-Ezrak, eserinde, İslam Tarihi boyunca Meyyafarikin ve civarında yoğun olarak yaşamış olan Kürtler’in kurdukları ilk devletlerden biri olan Mervaniler’in tarihini anlatmıştır.  

Ayrıca Şeddadi Kürt devleti ile, Selçuklu, Artuklu, Abbasi ve Emevi devletlerinden de bahsedilmiştir.  

Erzak, eserini hazırlarken, daha önce Müslüman tarihçiler tarafından hazırlanan tarih kitaplarından yararlanmış, kendi yaşadıklarıyla duyduklarını bir araya getirmiştir.

Şerefxan, Şerefnâme’sinin ‘Zirkan’ kısmında bu eserden faydalanmıştır. Yazmanın ‘Mervaniler’le ilgili kısmı M.A. Bozarslan tarafından Türkçeye çevrilmiştir: ‘Mervani Kürtleri Tarihi (Koral Yayınları, Ankara-1990)’.

Qadir Muhamed Pişderî ile Burhan Muhamedî tarafından da 2008 yılında ‘Mêjûy Mayafarqîn û Amed (164 s.)’ adıyla Hewlêr’de/Erbil’de Kürdçe’nin Soranî lehçesine çevrilmiştir.

Tarihü’l-Devletü’l-Ekrad

Hazrecî’nin, 1257 tarihli tek yazma nüshası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Bölümü’nde (no:695) bulunan 400 sayfalık Arapça tarih eserinde, Eyyubi Kürt Devleti anlatılmaktadır.

M. Emin Narozi tarafından eserin tıpkıbasımı yapıldığı gibi Kürtçeye çevrilip yayınlanmıştır (Azad Yayınları, 2015, 856 sayfa).
 

 

Şikari metinleri

Herhangi bir başlığı bulunmayan metinler, Şikari (ö.1506 ya 1584) mahlasını kullanan Ahmed/Haydar tarafından yazıldığı için bu adla anılmaktadır.

Diyarbakırlı Şikari tarafından Eski Anadolu Türkçesi’yle yazılan yazma eser Konya Yusuf Ağa Camii Kütüphanesi’nde (Sınıflama:946,6 Demirbaş: yy0000000562) bulunmaktadır.

Bu yazmanının tarihçi Murat Bardakçının babası olan Cemal Bardakçı tarafından Kürt coğrafyasından getirildiği tahmin edilmektedir.  

1940’lı yıllarda Konya Müzesi müdürü Mesud Komanca yapılan tıpkıbasımda Kürtlerle ilgili bölümler çıkartılmıştır.

13-14. yüzyılları arasındaki dönemi içeren yazmalar Kürt tarihinin Ortaanadolu’daki macerasına ışık tutmaktadır.

Metinler, Selçukluların Orta Anadolu’ya gelmesiyle başlayıp Osmanlı devletinin Orta Anadolu’yu almasıyla bitiyor.

Bu 400 yıllık süreç içinde Kürtlerin önemli bir aktör olduğu görülüyor. Kürtlüğü tartışılan Dulkadir, Eşref, Germiyan gibi beylerin tarihine açıklık getiriyor.

Bunun dışında Kürtlerin; Selçuklu, Karamanoğlu ve Moğollarla yapmış oldukları savaşları ve Konya, Ankara gibi şehirleri elde etmeleri hakkında da ayrıntılı bilgiler veriyor.

Sedat Ulugana, yazmanın Kürtlerle ilgili kısımlarını kitap halinde yayınlamıştır: ‘Anadolu’da Kürdistan Orduları (Do Yayınları, 2013)’.

Nüzhetu’n-Nâzır ve Râhnetu’l-Hâtır

İbnu’l-Munşî el-Hısnî, el-Hasan bin İbrâhîm (ö.822/1419-20’den sonra) tarafından yazılan, 14 Cemaziyelâhir 937/2 Şubat 1531 tarihinde Hıdır bin Hıdır el-Âmidî isimli bir müstensih tarafından istinsah edilen ve günümüze eksik olarak ulaşan yazma nüsha Avusturya Milli Kütüphanede bulunmaktadır (Österreichische Nationalbibliothek Wien.Cod. Mixt. 335).

Eserin Arapça edisyon kritiği Yusuf Baluken tarafından yapılırken, Kürdçesi Emîn Neoruzî tarafından gerçekleştirilmiştir. 

Bu eserde Hasankeyf Eyyûbîleriyle beraber Mardin Artukluları, Erzen Selçukluları, İlhanlılar, Karakoyunlular ve Memlüklerin yanısıra bölgedeki Kürt ve Türkmen aşiretlerine dair bilgiler de mevcuttur.

Mevzubahis devletlerin ve beyliklerin Hasankeyf Eyyûbîleri ile olan münasebetleri ayrıntılı olarak ele alınmıştır. 

Yazmanın el-Meliku’l-Âdil Süleymân devrini konu edinen ikinci cildi ise günümüze ulaşamamıştır.

Bununla beraber yazarın çağdaşı olan İbn Hacer el-Askalânî, “İnbâu’l-Gumr bi Enbâi’l-‘Umr” isimli eserinde kayıp olan bu ikinci ciltten, el-Melik’ul-Âdil Süleymân dönemi ile ilgili bazı pasajları alıntılamıştır.

el-Askalânî, ayrıca Münşî’nin 820/1417-8 yılı civarında bir Hasankeyf tarihini kaleme aldığını ve bu eserin bir nüshasının kendisine gönderildiğini not etmektedir.

İbnu’l-Munşî bu eserden önce de 13 Ramazan 821/14 Ekim 1418 günü “Gâyetu’l-Matlûb fî Tarihi Beyti Eyyûb” isimli eserinde Hasankeyf Eyyûbi Kürdlerine dair olayları daha ayrıntılı olarak ele almıştı.

Selim-Şahname

Bitlis Kürdlerinden İdrîs-i Bidlisî’nin 1512-1520 yılları arasında Kürdistan’da vuku bulan hadiselerin ele alındığı (ö.1520) Farsça ‘Selim-Şahnâme’sinde; Kürt coğrafyası, siyasal durumu gözler önüne serilmiştir.

İdrîs-i Bitlisî’nin oğlu Ebu’l Fazl Muhammed (ö.1574) de 1567 yılında II. Seim’e takdim edilen ‘Selim-Şahnâme’yi yazmıştır.

Topkapı Sarayı Revan Kütüphanesi’nde (No:1540) bulunan ‘Selîmnâme’sinde Selim’in tahta geçmesinden ölümüne kadar geçen zaman dilimi anlatılmıştır. Fazl; Sultan Selim’in Kürdistan’ın Osmanlı hakimiyetine geçiş sürecine yer vermiştir. 

Bitlisli Kürd Şükrî-i Bitlisî’nin (ö.1531) Çağatay Türkçesi ile kaleme alınan 5829 beyitlik ‘Selîmnâme/Fütûhat-ı Selîm Hân’ı mesnevisi ise bir tür ‘Kürdistan Atlası’dır.

Bu eserde de Çaldıran Savaşı ve sonrasında Kürdistan’da yaşanmış olan olaylar detaylıca anlatılmıştır.

Adlarını zikrettiğimiz her üç eserde de ‘Kürdî’ bir bakışla, Osmanlı-Kürdistan’ın 16. yüzyıldaki tarihi ele alınmıştır.

Şecere'ul-Zwkiyye

Farklı tarihlerde Mela Mihemed Balîsanî ve Taha tarafından (1210/1895) yazılan “Şecere'ul-Zwkiyye”de, Bahdinan emiri Sultan Hüseyin Veli (1533-1573) döneminde Hakkâri ve Amediye mirleri hakkında bilgi verilmektedir.

Eser, İmad Abdusselam Raûf tarafından ‘Eş-Şeceretu'z-Zîvekiyye’ adıyla yayınlanmıştır (Erbil, 2009, 121 s.).
 

 

Muzekkeratu Me’mun Beg

Irak Millî Arşivi Merkezi’nde (Merkez el-Vatanî li-hıfz el-vesâik) ‘Tarihu Bağdat bi’l-lugati’t-Türkiye’ adıyla kayıtlı olan eserin yazarı Memun Bey’in babası Bige Bey olarak gösterilmiştir.

İsmet Parmaksızoğlu, mikrofilmi Ankara Milli Kütüphane Genel Müdürlüğü’ne bulunan eser hakkında, 1973 yılında “Kuzey Irak’ta Osmanlı Hakimiyetinin Kuruluşu ve Memun Bey’in Hatıraları (Tanıtım: Belleten, C:37)” isimli makaleyle bilgi vermiş ve çeviriyazımını gerçekleştirmiştir.

Me’mun Beg bin Beyke Beg’nin (1576) yazmış olduğu “Muzekkeratu Me’mun Beg (بک يکهبه بن بک مأمون Beg (” Muhammed Cemil Rojbeyanî ile Şekur Mustafa tarafından 1980 yılında Arapçaya tercüme edilmiştir.

Sallih Neqşbendî ise 2001 yılında “Yadeştekanî Me’mûn Beg Kûrî Bêge Beg Fermanreway Şarezor (Silêmanî, 113 s.)”  adıyla Sorani lehçesine çevirmiştir. 

Şerefnâme

Şerefxan tarafından h.1005/m.1597 yılında Bitlis’te Farsça olarak telif edilen ‘Şerefnâme’ yahut ‘Târîh-i Kürdistan’, Kürt tarihinin en önemli kaynağı olarak kabul edilmektedir.  

Şerefxan, Kürdistan’ın köklü yönetici ailelerinin tarihini anlatmak amacıyla eserini yazmıştır.

Eser, bir mukaddime/giriş, dört ana bölüm ve bir hatime/sonuç olmak üzere toplam altı bölümden oluşmaktadır.

Şerefxan’ın başvurduğu kaynaklar arasında Firdewsî’nin ‘Şehname’, Hamdullah Mustevfî’nin ‘Nuzhetu’l-Kulûb’, Hafîz Abrû’nun ‘Zubdetu’t-Tevarîh’ ve ‘Zeyl Ala Cami’it Tevarîh’, Şerefudîn Elî el-Yezdî’nin ‘Zafernâme’, Ebdurrezzâq Semerkandî’nin ‘Metlau’s-Sadeyn ve Mecmua’u’l-Bahreyn’ gibi Farsça; Muhammed b.Ömer el-Vakidî’nin ‘Futûhu’ş-Şam’, Ehmed b.Yahya el-Belazurî’nin ‘Futûhu’l-Buldan’ gibi Arapça ve Laîfi’nin ‘Tezkiretu’ş-Şuara’ gibi Türkçe eserler yer almıştır.

Kitapta idari açıdan bağımsız olan ‘Mervâniler, Hasanveyhîler, Büyük ve Küçük Lûr ile Eyyûbî’ devletleri; kendi adına para bastıran ve hutbe okutan yarı bağımsız ‘Erdelân, Şenbo, Bahâdînân, Azîzan ve Melikân’ beylikler ile Osmanlı toprakları içerisinde hakimiyetini sürdüren ‘Melkîşi, Mirdasî, Hazzo, Nemirân, Kilîs, Şîrvân, Zırrkî, Suveydî, Süleymânî’ isimli birinci kısımdaki dokuz beylik ile ikinci kısımdaki ‘Sohrân, Bâbân, Mukrî, Bıradostî, Mahmûdî, Dünbülî, Zerzâ, Istûnî, Tâsînî, Kelhor, Bâne, Terza’ ve Safevî topraklarındaki ‘Siyah Mansûr, Cegnî, Zengine, Pâzûkî’ beyliklerinin tarihine yer verilmiştir.  

Şerefname’nin Oxford Üniversitesi Budliyan Kütüphanesi’nde 312 numarayla muhafaza edilen nüsahsında ise 20 adet minyatür bulunmaktadır.
      

 

 

Şerefnâme'nin Tercüme ve Zeylleri (Eklemeleri) 

Şeref Hân, odakta 32 Kürd mirliği olmak üzere, 1290-1597 yılları arasındaki Kürd tarihini ele aldığı ve 1597 yılında bitirdiği 'Şerefnâme'sine 1599 yılında yeni olayları ekleyerek (Zeyl) genişletmiştir.

Kendisinden sonra, çeviriler ve zeyller yapılmış, yeni bilgiler eklenmiştir. 

a)   Muhammed b. Ahmed Bey'in Şerefname Tercümesi 

Şeref Hân'ın torunlarından Abdal Bey'in oğlu Şeref Hân'ın isteği üzerine, katibi Muhammed b. Ahmed Bey tarafından 1080/1669 tarihinde 'Târix-i Xulasa-yi Ekrâd' namıyla Osmanlıcaya/Türkçeye çevrilen Şerefnâme'nin şimdiye kadar dört yazma nüshası bulunmuştur:

İngiltere Milli Kütüphanesi Türkçe Yazmalar (Or. 1127 ve Or. 7860), Ali Emiri Efendi (Millî) Kütüphanesi (No.34 AE 364) ve İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar Muallim Cevdet Yazmaları (956.16 ŞER 956. 16 ŞER 1).

Ali Emiri Efendi (Millî) Kütüphanesi'ndeki yazmanın sonunda bulunan 'Kürdistan' haritasında, kırmızı mürekkeble Kürdistan'ın bütün sınırları, mor mürekkeble de İran ve Osmanlı arasında sınır kabul edilen yerler çizilmiştir.

Haritaya göre Osmanlı Kürdistan'ı kuzeydoğuda Bayezid, güneybatıda Re'suleyn, kuzeybatıda Keban madeni, güneydoğuda Süleymaniye'yi de kapsayan geniş bir bölgedir.

Mesud Serfîraz'dan aldığımız bilgiye göre, bu haritanın Ali Emiri tarafından da yazılmış olma ihtimali bulunmaktadır.
 

 

b)    Terceme-i Tevârîh-i Şeref Hân

Şerefnamê’nin Mirdasî Zaza aşiretinin Palu’da yöneticilik yapan yöneticisi Yansûr Bey’in saray kâtibi olan Şem’î tarafından h.1092/m.1682 yılında Osmanlı Türkçesine gerçekleştirilen çeviri ve zeylidir.

Şem‘î, Yansûr Bey için yaptığı bu çalışmasında, Şerefname’nin 1597 tarihinden tercümenin bittiği 1682 yılına kadarki olayları da eklemiştir.

Dr. Adnan Oktay bu tercümeyi araştırma konusu yapmıştır (Nûbihar Yayınları, 2016).
 

 

c)    Şem’î’nin İkinci Tercümesi ve Zeyli

Şem'î, Yansûr Bey'den sonra, Eğil'de hüküm süren Mustafa Bey için yapmış olduğu başka bir çeviride de, Eğil'deki Mirdasî Zaza Beyliği'nin 1684 yılına kadarki tarihini eklemiştir.

Bu çevirinin bir nüshası İngiltere Milli Kütüphanede (Ms. Add. 18547) bulunmaktadır.

Enver Sultani, 2000 yılında bu metni Kürtçeye çevirip yayınlamıştır (Kovara Gizîng, İsveç)

d)    İbrahim Erdelani'nin Zeyli

Erdelan miri Emenullah Han'ın kâtibi M. İbrahim Erdelani tarafından 1810 yılında yapılan zeylde ise Erdelan mirliğinin 1597-1810 yılları arasındaki 213 yıllık tarihi ele alınmıştır.

Bu zeyl, Sir John Malcolm için sipariş edilen Şerefnâme'ye eklenmiştir. Eser, İngiltere London’da ‘158’ numarayla muhafaza edilmektedir.

Enver Sultani, Emenullah Han’ın gerçekleştirmiş olduğu zeyli Farsça’dan Kürtçe’ye çevirerek yayınlamıştır (Derwaza, Copenhang, 1993, rû:36-53).  Sultani, eseri, Nesrîn Berna’nın yardımıyla 1997 yılında İsveç’te yayınlamıştır.

Enver Sultanî, 2005 yılında ise daha geniş kapsamlı bir çalışma gerçekleştirmiştir:

Dû zeylî Şerefnâmey Bitlîsî- deqî farisî û rurkî û wergêrawî Kurdî/1-Mêjûy Egîl û Palû, 2- Mêjûy Erdelan (Binkey Jîn, Silêmanî, 274 s.)

e)    M. Mahmud Banei'nin Zeyli

Mahmud Banei tarafından 1842'de yazılan 'Mükrianların Tarihi' isimli eserin Şerefnâme'nin bir nüshasına eklendiği söylenmektedir.

Kaybolan nüshaya dair bilgiler H. Huznî Mukriyani'nin (Wergêr/Çeviri) 'Zeyl-i Biskem û Dûem Şerefnâme/Laper Yek le Diyariki Kurdistanî Mukri (Neşrî Dengî Gîzî Taze, Bağdat-1947) kitabında yer verilmiştir.

Yine Mukri aşiretinden Abdullah Han'ın dönemine yer veren ve Mirza İsmail Şeva-Zuri tarafından 1842 yılında yapılan başka bir çalışma da bulunmaktadır. Bu çalışma da Huzni Mukriani'nin adı geçen eserinde anılmıştır.

f)    Mele Mahmudê Bazidî'nin Şerefname Çevirisi (Kürtçe/Kurmancî)

Mele Mahmudê Bazidî 1859'da yapmış olduğu 'Tewarîxî Qedîmî Kurdistan' isimli Kürtçe çeviride, yeni bilgileri araya serpiştirerek vermiştir.

Mele Mahmudê Bazidî'nin Kürtçe Şerefname'sinin (S. Petersburg'ta kayıtlı olan yazma) Rusça çevirisi Musaeliân & K. Kurdoev tarafından yapılmıştır: “Tevârîkh-i Kadîm-i Kûrdistân: Drevniâiâ İstoriiâ Kurdistana (Moskova-1998)”.

Ayrıca Se'id Dêreşî tarafından Kürtçenin Soranî lehçesinde yayını gerçekleştirilmiştir: “Tewarîx-î Qedîm-î Kurdistan/Tercema Şerefnameya Şerefxanê (Spîrêz Yayınları, Duhok-2007, 621 sayfa)”.

Kurdgalnâme

Axwend Mihemed Salîh Kurdî Zengene Belûç tarafından h.1070/m.1659-60 yılında Farsça olarak yazılmış olan ‘Kurdgalnâme’ninn yazma nüshası Qazî Abdulhamîd/Qazî Xewîşbexş’in elinde olup, Mîr Nesîrxan Ahmed Zeyî’nin çabasyla 1943 yılında fark edilen eser, 1988 yılında ilim dünyasına tanıtılmıştır.

Mîr Nesîrxan, 1991 yılında Beluç Akademisi yardımıyla, başkent Quetta’da yayınlamıştır. Urduca çevirisi ise 1994 yılına gerçekleştirilmiştir.

Eserin ilk cildinin Soranî lehçesindeki çevirisi Hiwa Muhammed Zendî tarafından (Aras,2012) yapılmıştır.

Axwen M. Salîh Zengene, eserinde Beluçlar için ‘Beluç Kürdleri’ ifadesini kullanmış olup; Beluç Kürdlerinin Medler, Haşemitler, Yunanlar, Eşkaniler, Sasaniler, Hintliler ve ilk İslam Fetihleri dönemine dair bilgilere yer vermiştir.

Mîrnameya Hekkaryan

Mesnevi nazım biçimiyle Farsça olarak kaleme alınan ‘Mîrnameya Hekkaryan’ 10.578 beyit olan bir ana metin ile daha sonra başına eklenmiş olan iki önsözden oluşmaktadır.

Asıl manzumenin yazarı Hakkari beylerinden Yahya El-kiram’ın saray Hakkâri olan Temerxanê Yazıcı’dır.

Birinci önsöz Temerxanê’nin vefatından 70 sene sonra, yazarın akrabası olan Mîrza Mihemedê Yazıcı tarafından eklenirken, ikinci önsöz ise 1914 yılında Muhammed Teyyar adında sülaleden biri tarafından yapılmıştır.

Yazmada, Mîr Êzdîn Şêr’den (Îzeddîn Mucella) Mîr Silêman’a (1849) kadar,1300-1849 yılları arasındaki Hakkarî/Culemêrg mirlerine yer verilmiştir. 

Temerxanê, kitabın ‘Der sebebê Nezmê Kitab/Kitabın Yazılış Sebebi’nde, 50 yaşında olduğunu, tıpkı Firdewsî ve diğer büyük şairler gibi padişahlarının tarihini yazmaya meylettiğini, zira padişahlarının buna değer olduğunu, bu vesile ile bu kitaba başladığını uzun uzun anlatmıştır.

Kitap, ‘Giriş’ bölümü olan Münacat kısmı ile ‘Kitabı Yazılış Sebebi’ bölümlerinden sonra asıl konu olan, Hakkari’nin meşhur Mîrî Zeynel Beg’in oğulları Zekeriya Xan Beg’le Zahid Beg’in taht kavgası ile başlamakta ve Zekeriya Xan beyin torunu olan Mîr Îmadeddîn’in tahta çıkıp, Çukurca ve Bêtenûr kalelerini de egemenliği altına aldığı 1639 yılına kadar devam etmektedir.

Mîrza Mihemedê Yazıcı tarafından eklenen kısımda ise, başlangıcından 1742 yılına kadar Hakkari Beyliği görevinde bulunan bütün kişilerin isimleri zikredilmiştir.

694 sayfalık yazma, Mazhar Dudêrî tarafından bulunmuştur. Xalid Sadînî (Yalçın) ise bu eser üzerinde geniş bir araştırma yürütmektedir.
   

 

Badînan Tarihi’ne Dair Kronik

Tarihi ve yazıcısı belli olmayan ancak 18. yüzyılda Akrê veya Amediye’de yazıldığı bilinen ve bugün Almanya Berlin Devlet Kütüphanesi’nde (Ms.or.fol.4218) Farsça şiirler içerisinde bulunan Farsça tek sayfalık kronikte (71b), h.1106-1196/m.1694-1781 yılları arasında Yukarı Mezopotamya veya Osmanlı Kürdistan’nın güneyinde kalan bölgede vuku bulan bazı tarihsel olaylardan bahsedilmektedir.

Tarixu Kurdistan

Muhammed b. Muhammed el-Hüseynî ez-Zebîdi, (ö.1205/1791), 1700’lerde yazmış olduğu ve kimi basımlarda 42 cilt tutan 120 bin ana maddelik Arapça-Arapça “Tâcu‘l- ‘Arûs'” sözlüğünün 9. cildinin 103. sahifesinde, Muhammed Efendî el-Kurdî'nin “Neseb'ul-Ekrâd” isimli kitabında, Kürtlerin kökenine dair bazı görüşleri aktarmış olduğunu ve ‘Kürd b. Ken'ân b. Kûş b. Hâm b. Nuh'un çocuklar’ görüşünü savunduğunu belirtmiştir.

Wisif Zozanî, “İlk İslam Kaynaklarında Kürt Alfabesi” başlıklı makalesinde, Muhammed Efendi eş-Şehrezori (ö. 1667) tarafından kaleme alınan ve H.1113/m.1701 yılında kopya edilen Arapça veya Farsça ‘Tarixu Kurdistan’ isimli 270 varaklı 540 sayfalık kitabın, Irak’ın Samerra kentindeki Askeriyyin Kütüphanesi’nde bulunduğu yönünde iddianın olduğunu söylemiştir.

Ancak Kütüphanenin kitapları Irak Müzesi Kütüphanesi’nde taşındığında böyle bir kitap bulunamamıştır.

Zübdetü’l-Tevârîx-i Senendac

Muhammed Şerîf Qazî tarafından h.1214/m.1800-1 yılında kaleme alınan ‘Zübdetü’l-Tevârîx (زبدة التواریخ سنندجی )’ isimli 12. bölümlük Farsça tarih kitabının 5/1’lik kısmını oluşturan ‘Erdelan Kürdlerinin Menşeî ve Erdelan Emirlerinin ve Valilerinin Nesebi Hakkındaki’ 11. bölümde, Senandac/Erdelan merkezli olmak üzere Kürd tarihine yer verilmiştir.

Eserin bir yazma nüshası Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi'nde (No:6578.) bulunmaktadır.

29 yapraklı yazmada ‘İran Kürdistan'ı, daha çok Ardalan Kürdleri ele alınmıştır. Kürd Mirleriyle Safavi (1135-1722) devletinin, ağırlıklı olarak Şah Abbas (1571-1629) dönemi, tarihsel macerasına ışık tutan eserin Ardalan mirleri Xusraw Xan (I ve II) döneminde yazıldığı düşünülmektedir.

Kürd tarihinin karanlıkta kalan birçok noktasının aydınlığa kavuşmasını sağlayacak bilgiler, eserin orijinal olan 40 bölümünde mevcuttur.

Yazmaya dair Mustafa Dehqan'ın tanıtıcı bir makalesi bulunmaktadır: 'Malâ Muhammad Sharîf Qadî's Accound on the History of Kurdistan: A Unique Manuscript from the Central Library of Tehrân University', Manuscripta Orientalia, Vol:14/1, June 2009, pp:49-52. Eser 1379’da Tahran’da (Tokel) neşredilmiştir.

Vasilyeva eseri 1991 yılında Rusçaya çevirmiştir. Reşad Mîran da 1997 yılında Soranî lehçesine çevirip yayınlamıştır.

Tarîx-i Emîran-i Erdelan

1225/m.1810 tarihinde Tusid Muhammed İbrahim tarafından Farsça olarak hazırlanan ‘Tarîx-i Emîra-i Erdelan’ adlı eserde, Erdelan Kürt Mirliğinin tarihine yer verilmiştir.

Tarîx-i Mukrîyan

Mihemed Selîm Peser Celîl Aqa’ya ait şahsi kütüphanede bulunan ve Qamerî 1324/ Şemsî 1258 yılında düzenlenmiş olan listede ‘Tarîx-i Mukrîyan’ isimli eser de yer almaktadır. Ancak şimdiye kadar bu esere ulaşılmamıştır.  
 

 

Tarihu’l-Ensab/Şêrwan Mirlerinin Tarihi

1787-1821 yılları arasında Şêrwan Mirliği’nde hüküm süren Salih Begê Şêrwî (1772-1838) tarafından hicrî 1274 tarihinde Arapça olarak kaleme alınan ‘Tarihu’l-Ensab’ isimli yazma eser; bir önsöz, yedi bölüm ve bir sonuçtan oluşmaktadır.

Salih Bey, eserini hazırlarken, tarih kitaplarından (Şerefname, Taberî Tarihi, Cihannuma) ve tapu kayıtlarından yararlanmıştır.

Eserde, Şêrvan’da hüküm süren mirliğin Mısır’dan (1200’lerde) Siirt’e gelişlerinden ve mirliğin son hükümdarı olan Salih Begê kadar olan tarihi hadiseler ele alınmıştır.  

Ayrıca Şêrwan, Botan, Hizan, Rojkan, Xerzan, Gurgul, Spayêrt, Mikis, Zirkan, Hezzo, Karkar ve Axkîs mirlerinin birbirleriyle olan ilişkilerine de değinilmiştir.

Tahsîn Îbrahîm Doski eseri hazırlayıp “Tarihu’l-Ensab (Hewlêr, 2005)” yayınlarken, Kerem Soylu da yazmayı Arapça’dan Kurmancîye çevirmiştir:

“Dîroka Nijada Şêrwan-Dîroka Mîrekên Şêrwanê, İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, 2004, 20059”.
 

 

Daftaraka-î Husain Nâzim

Kürtler arasında 'Daftaraka-i Hüsain Nâzım' olarak adlandırılan eser, Kor Meheme adıyla bilinen Soran mirinin döneminde yaşayan (19.yy'da) ve Baban mirliğinin sekreterliğini yapan Nazım tarafından edebî Türkçeyle yazılmıştır. Eserde Soran ve Baban mirlerinin ilişkisi ele alınmaktadır. M. Zeki Bey, Tarixa Soran isimli eserini hazırlarken, büyük ölçüde bu eserden yararlanmıştır. Eserin şimdiye kadar bilinen nüshaları, biri kayıp olmak üzere üç tanedir. Eserin bir nüshası Celal Baban'da (Bağdat) bir nüshası da Mihemedê Xal'da (Süleymaniye) bulunmaktadır. Rozbayânî ise elindeki nüshayı kaybetmiştir.

Leb-el Tevârîx/Tarîx-i Ben-i Erdelan/Tarîx-i Ekrâd

Xusrew Muhammed Beg’in h. 1249/m.1833 tarihinde kaleme aldığı “Leb-el Tevârîx (لب التواریخ)” isimli Farsça eser, kendisinden önce yazılmış olan ‘Şerefname’ ile ‘Zübdetü’l-Tevârîx’ isimli eserlerden yararlanılarak oluşturulmuştur. Eserin odağında Erdelan Kürd mirliğinin tarihi bulunmaktadır. Kitap, 1979  yılında Tahran’da Doktor Îsma‘îl Erdelan, tarafından yayınlanırken, 1984 yılında da  Vasilyeva tarafında Rusçaya çevirip yayınlamıştır.

Ümmü’l-‘İber:

Abdüsselam Efendi’nin (1785-1843) yazdığı ve İbrahim al-Muhammadi al-Sharabi b. Molla Ahmed al-Mahdub tarafından 1842 yılında orjinlinden istinsah edilen 174 varaklı Arapça “Ümmü’l-İber/Mardin Tarihi (Haz: Hamdi Es-Selefi & Tahsin İbrahim Doskî, Duhok, 2001 ve Hüseyin Haşimi Güneş, Mardin İhtisas Kütüphanesi Yayınları, 2007.”in ‘Dar al-Kutub al-Mısriyya 813’ ile ‘İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, AY, nr:44’ olmak üzere şimdiye kadar iki yazma nüshası tespit edilebilmiştir. Mardin’in Ahmed  b. Merwan Nasır al-Devle tarafından kontrol edildikten sonra tekrardan imar edilmeye başlandığını söyleyen Abdülselam Efendi, Merwan’dan sonra 29 yıl daha Kürd emirlerinin hüküm sürdüğünü söylemiştir. Kürtlerden söz ederken ‘cesaretli, savaşçı, cömert, misafirperver, kanaatkâr, mütevazi’ sıfatlarını kullanan müellif, Kürtleri ‘Kurmanc (en iyileri), al-Lurr, Kelhur ve Goran’ olmak üzere dört ana gruba ayrıldıklarını ve çoğunlukla Suuni/Şafi olduklarını, ayrıca Êzdi ve Batiniliğie meyleden Kürdlerin de bulunduğunu not etmektedir (vr:110-114, vd.). 

Târixî Erdelan

Mah Şeref Xanım Kurdistanî (1804-1847) tarafından 1264/1846 yılında Farsça olarak yazılmıştır. Şeref Xanım; babasından, kocası Xusrev Xan’dan işittikleriyle, tarih kitaplarından geçen malumatla ‘Erdelan Beyliği Tarihi’ni hazırlamıştır. Kitapta Erdelan Beyliğinin kuruluşundan yıkılışına kadar geçen yaklaşık bin yıllık zaman dilimi ele alınmıştır. Eser ilk defa Nasır Azadpûr tarafından 1326/1946 yılında Sine’de basılmıştır. 

E.İ. Vasileva 1984 yılında tarafından Rusçaya çevrilip yayınlanmıştır. Hesen Caf & Şekur Musatafa da 1989 yılında “Mejûy Erdelan (Daru’l-Herîq)” adıyla Soranî lehçesine aktarmışlardır. Soranice ikinci çeviri Hejar Mukriyan tarafından yapılmıştır: “Mêjûy Erdelan (Dezgey Aras, Hewlêr, 2002)”.

İran Milli Kütüphanesi'nde (No, MS Pers. 2213F) “Tarix-i Kurd” adıyla kayıtlı bulunan toplam 127 sayfalık Farça yazma eser de Mesture Kurdistanî (1799-1843) tarafından kaleme alınmıştır. Eserin üzerinde Şa‘bân 1273/1857 kaydı bulunmaktadır. Bu kayıt, eserin kopyalandığı tarih olmalıdır. Eserde Safavi kurucusu Şah İsmail’den Şah Abbas Mirza'ya kadar olan Kürt-Fars tarihi ele alınmıştır.

Mustafa Dehqan'ın eseri tanıtan bir makalesi bulunmaktadır: “Târîkh-i Kurd: An Unknown Persian Manuscript of the Chronıcle of Sanandaj in the Iranian National Library (Manuscripta Orientalia, Vol:14/2, December 2008, pp:69-71)”. Mâh Şeref Xanım’ın “Târîx el-Ekrâd” adıyla Britih Library'de (St. Pancras, Or. 14108) kayıtlı olan Farsça 168 (2v-92v) sayfalık başka bir nüshası daha mevcuttur.

Bu yazmanın devamında (Or. 1408, 92v-155v) Mîrza ‘Alî ibn Muhammed tarafından yapılmış olan “Zeyl-i Târîx el-Akrâd” bulunmaktadır. Mâh Şeref Xanım’a ait “Târîx el-Ekrâd” üzerinde 1250 (Hicrî/Qamerî) tarihi bulunurken, Mîrza ‘Ali ibn Muhammed tarafından yapılmış olan ‘Zeyl’de ise 1306 (HQ) tarihi düşürülmüştür. Mîrza ‘Abdullah Munşî/Rewnaq, Şeref Xanım’ın kaldığı yerden 1267/1850’ye kadar yaşanan hadiseleri eklemiştir.
   

 

Tarîx-i Denabile

Abdurrezaq Beg Dumbilli tarafından Xoy’da h.1266/m.1849’da yazılan yazma eserde, Dimili/Zaza Kürtleri olmak üzere, Kürt tarihine yer verilmiştir. Suriye, İran ve Ermenistan kütüphanelerinde birçok yazma nüshası bulunmaktadır. (Ravżatü’l-Cenne: Târîḫ-i Dünbülî, Tahran Kütübhâne-i Merkezî, nr. 3210/824)
 

 

Tewarîxî Cedîdî Kurdistan/Modern Kürdistan Tarihi

Mele Mahmudê Bazidî (1797-1867) tarafından Şerefhan Bitlisi’nin Şerefnâme’si, ‘Tewarîxî Qedîmî Kurdistan/Kürdistan’ın Eski Tarihi’ adıyla Kürtçe’ye (1859) çevrildiği gibi, yaklaşık bin sayfa olan ve 1857-1858 tarihleri arasında hazırlanan ‘Tewarîxî Cedîdî Kurdistan/Modern Kürdistan Tarihi’ isimli eser de yazılmış, ancak şimdiye kadar bu esere ulaşılmamıştır. 

Agust Jaba’nın, 30 Mart 1867 tarihinde İzmir’den Rusya’da bulunan P. Lerch’e gönderilen mektupta, Modern Kürdistan Tarihi’nin ‘önsöz’ü Fransızca’ya çevirtilerek yollanmıştır. Bu çeviri 1997 yılında E.İ Vasiliyeva tarafından da Kürtçeye aktarılıp yayınlanmıştır.

Jaba’nın 13 Haziran 1867 tarihinde Dorn’a gönderilen mektubunda ise, MKT’nin ‘İçindekiler’ kısmına yer verilmiştir. 11 bölümden oluşan ve 1785-1858 yılları arasındaki gelişmeleri içeren ‘Modern Kürdistan Tarihi’nde yazar, her bölümde Kürdistan’ın değişik bölgesindeki olayları ele almıştır.

Vasilyeva’nın ‘Kayıp Kitap Kürdistan Tarihi (Almanaxa Kurdî, Weşanên Roja Nû, S:40, Gulan-1997)’ isimli makalesinin Kurmanci çevirisi Ziya Avcı tarafından yapılmıştır: “Mele Mehmûdê Bazîdî (1799-1867)”, Kovara Bîr, ss:31-54. Vasilyeva’nın makalesi, Aramî harfli Kurmanci dergisi ‘Dîrok’un 11. sayısında da yayınlanmıştır (2016, ss:6-25). 

Mela Mehmud Bazîdî, kitabının giriş kısmında, Şerefname’den söz etmiş; Kürdlerin çok eski bir millet olduğunu ve Osmanlı sınırları içerisinde 700/800 Kürd aşiretinin bulunduğunu söylemiştir. Bazîdî, birçok aydın insanın da inandığı gibi, eğer Kürdler birlik olursa bir devlet kurabilir düşüncesindedir.  İttifaksızlık yüzünden İran ve Osmanlı sınırları içerisinde bulunan bütün Kürdlerin büyük acılara katlanmak zorunda kaldığını ve yaşadıkları yerlerin yakılıp yıkıldığını söylemiştir.

Agust Jaba’nın 22 Ocak 1881 yılında İzmir’den Justi’ye göndermiş olduğu mektubun sonunda yer alan nota göre de Jaba, ‘Mahmud Bazidi’nin Modern Kürdistan Tarihinde (yazma) Bir Parça: Gewrê ve Şarkıları’ adlı yazısını Fransızcaya çevirmiştir. Bu çeviri 1881 yılında Bulletin de l’Athenee oriental (nr:3/1881, ss:145-158) dergisinde yayınlanmıştır. 
 

Tarîx-i Ekrâd-ı Erdelan û Baban/Siyar El-Ekrâd/Tarîx-i Kürdistan

Abdülqadîr bin Rüstem Babanî’nin h.1288/m.1871’de yazdığı Farsça “Tarîx-i Ekrâd-ı Erdelan û Baban ( سیر الاکراد)” isimli yazma eser, Kütüpxane-i Melik-i Tahran’da ‘4135/I’ numarayla muhafaza edilmektedir. Eserde Erdelan ile Baban Kürd Mirliklerinin tarihleri konu edinilmiştir. Eserde, Kürd mirliklerinin İran’ın Safevi ile Kaçar hanedanlarıyla olan siyasî ilişkilerine yer verilmektedir. Muhammed Rauf Tewakollî tarafından 1366 yılında Tahran’da neşredilen eser, Kerîm Hîsamî’nin kalemiyle “Rewşî Kurdan/Mêjûy Kurdistan” adıyla 1999 yılında Soranî lehçesine çevrilip İsveç’te yayınlanmıştır.
     

 

Târîhî Ekrâd:

Nazîrî tarafından 1299/1882 yılında Farsça olarak kaleme alınmış olan ‘Târîhî Ekrâd’ 75 sayfa olup, her sayfada 10 satır bulunmaktadır. Eserin yazma nüshası Qum’un (İran) Mar‘aşhî Kütüphanesi’nde (no:9777) bulunmaktadır. Eserin odağında Şeyh ‘Ubeydullah Nehrî’nin bağımsızlık çabası bulunmaktadır.

Hedîqa-i Nasirî ye der Coğrafya û Tarîx-i Kurdistan

‘Vatan sevgisi imandandır’ diyen Mîrza ‘Ali Ekber Xan Sadiq el-Mülk’un  h.1319/m.1901 yılında Farsça olarak telif ettiği eserin şimdiye kadar dört nüshasına ulaşılmıştır. ‘Hadiqa-i Nasirî (حدیقۀ ناصریهر)’de, Erdelan Kürd Mirliği’nin h.546-1309 yılları arasındaki siyasî tarihine, coğrafyasına, sosyal yapısına dair bilgilere yer verilmiştir.

Eser ilk defa Muhammed Reûf Tewekkulî tarafından 1364/1986 yılında Tahran’da neşredilmiştir. Jan Dost, 2002 yılında ‘El-Hedîqa el-Nâsirîye fî Tarîx wa Coğrafya-i Kurdistan’ adıyla Arapçaya çevirip yayınlamıştır (Dezgey Aras, Hewlêr). Vasilyeva ise eseri Rusça’ya çevirmiştir.

Mîrza ‘Elî’nin 1306/1888 tarihinde yazdığı “Tarixu’l-Ekrâd” kitabı da vardır. Ali Ekber 1287/1870 yılında yazdığı ve Nesrellah Kurdistanî’nin istinsah ettiği “Bedai’ul Luxe” isimli Kürtçe (Goranî)-Farsça sözlüğünün önsözünde de kısaca Kürt tarihine yer verilmiştir.
   

 

Tuhfe-i Nâsirî

Mîrza Şûkrullah Senandaci’nin (1858-1921) h. 1319/m.1901’de kaleme aldığı Farsça ‘Tuhfe-i Nâsirî (تحفۀ ناصریه )’de Erdelan Kürd Mirliğinin tarihine de yer verilmiştir. Eser Haşmetullah Tabibî tarafından 1366/1987 yılında neşredilmiştir (İntişarat-ı Emir Kebir, Tahran). Enwer Sultanî, 2006 yılında “Hoz û Tîre û Taîfey Kurd le Kurdistanî Erdelan (Silêmanî, Bînkey Jîn)” adıyla Soranî lehçesine aktarmıştır.
 

 

Mir’atü’l-İber

Diyarbekirli Kürd Said Paşa’nın 1304-1306/1887-9 yılları arasında 9 cildini yayınladığı 10 ciltlik (10. Cilt yazma halindedir) Osmanlıca “Mir’atü’l-İber (I-IX, İstanbul)” isimli genel tarih kitabında Kürtlerin İran nesline mensup Kürt’ün evladından geldiği ve Kafkas/Beyaz ırk içerisinde yer aldığı söylenmiştir.

Said Paşa, eserinin birinci cildinde, Mezopotamya Coğrafyası’na, 8. cildinde ise, ‘Kurûn-ı vustâ’da Diyarbakır (Merwani ve Eyyubi Kürt Devletleri), Musul (Hemdani Kürd Devleti), Horasan ve Luristan’da kurulan devletlere yer vermiştir.
 

Tarîx-i Keşaf

h.1265? ya da h.1365 tarihinde kaleme alınan yaklaşık 600 sayfalık ‘Tarîx-i Keşaf’ isimli yazma eserde, İran padişahlarının tarihiyle beraber Kürdlerin tarihi, Kürd valileri ve Êzdî Kürdlerine yer verilmiştir.

Hadiq-i Emenullah

Mîrza Abdulla Senandacî tarafından yazılan eser, 1344 yılında Tarhran’da neşredilmiştir.

Târîx-i Xurûç-i Ekrâd: 

Alî ibn Amîr Kûtah Xân tarafından 19. yüzyılda yazıldığı düşünülen Farsça 'Târîx-i Xurûç-i Ekrâd'ın bir nüshası SOAS (School of Oriental and African Studies) Library'de (M.S. 46448) bulunmaktadır. 93 yapraklı eser 1297/1880 yılında kopyalanmıştır.

Şerx-ı Neseb Ardalân Ke Cedd-i Wâlîhâ-yı Kurdistân: 

Cambridge Üniversitesi Kütüphanesi'nde 'Şerx-ı Neseb Ardalân ke ced-i Wâlîhâ-yı Kurdistân' adıyla (I.11) kayıtlı olan ve yazarı/kopyalayıcısı belli olmayan Farsça yazma, Hyacinth Louis Rabino (1877-1950) tarafından bazı eklemelerle İngilizceye de çevrilmiştir.

Emîr Bedîrxan

Kürdistan Azmî Kavi Cemiyeti’nin kurucularından Ahmed Ramiz’in (1878-1940) ‘Lutfî’ mahlasıyla 1907 yılında kaleme aldığı ‘Emîr Bedîrxan (Matbaa-i İçtihad, İstanbul)’da Bedirhan Bey’in başkaldırısı, İstanbul’a sürgün olarak yollanması ve Rıdvan Paşa’nın öldürülmesi bahanesiyle aile efradının 1906’da İstanbul’dan da başka bir bölgeye sürgünü ele alınmıştır.

Kitap’ta Bedirhan Bey’in başkaldırısı, bütün Kürtlerin ortak bir eylemi olarak yorumlanmıştır. Eser, Osmanlı Kaynaklarında Kürtler Çalışma Grubu tarafından 2007 yılında İstanbul’da (BGST Yayınları) yayınlanmıştır. ‘Elî Seydî Goran tarafından Arapça’ya, Cemal Girdesorî tarafından 1999 yılında “Mîr Bedirxan (Hewlêr, 46 s.)” adıyla Soranî lehçesine çevrilmiştir.

Kürd Aziziye Hükümeti

Celadet ile Kamiran Bedirxan tarafından h.1329/m.1913 yılında yayınlanmış olan ‘Edirne Sukutunun İç Yüzü’ isimli eserde ‘yayınlanacağı’ belirtilen ‘Kürd Aziziye Hükümeti’ başlıklı kitabın Sureyyea Bedirxan ile Kamiran Bedirxan Begler  tarafından yazıldığı kaydı bulunsa da, müsvedde haliyle bile olsa, şimdiye kadar esere erişilmemiştir.

Hatırlamak gerekir ki, Şerefnâme’de ‘Azîziye’ olarak geçen ve 19-20. yüzyıldan itibaren Bedirxanî olarak anılan ailenin tarihine yönelik, Abdurrahman Bedirxan’ın ilk Kürt gazetesi Kurdistan’ın 8. sayısından itibaren Kürtçe olarak kaleme almış olduğu makale dizisi de yayınlanmıştı.

Şevket Beysanoğlu, ‘Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları (C:’ isimli çalışmasında Ahmed Cemil Asena tarafından ‘Bedirhani Kürtleri’ adında yayınlanmamış bir kitabın hazırlandığı ve yazma nüshasının Türk İnkılap Tarihi Entitüsü’nde bulunduğunu belirtir. Celadet Bedirxan’ın eşi Rewşen Hanım da Bedirxanîlere dair Arapça bir eserin yazılmış olduğundan söz eder. 

Şüûn-ı Kürdistan

İbnül Emin Mahmut Kemal’in ‘Son Asır Türk Şairleri’nde belirttiğine göre, Emîn Feyzî Beg (1861/2-1929) tarafından Türkçe olarak yazılan ‘Şüûn-ı Kürdistan’ ‘Kürdistan’ın ve Baban Hükûmetiyle Baban Kürdlerinin ahval-ı tarihiyelerini muhtevidir (Baban Kürtlerinin tarihlerini içermektedir).’.

Te‘rîxa Caf

Kerîm Beg Caf (1889-1949) tarafından Kürtçenin Soranî lehçesinde yazılan ‘Te‘rîxa Caf’ isimli eser, bir önsöz ve on üç bölümden oluşmaktadır. Eserde, Caf aşiretinin nüfusuna, Irak ve İran’daki dağılımına, aşiretin kültürüne, aşiret arası çatışmalara yer verilmiştir.  Dr. Hasan Caf, eseri 1995 yılında Bağdat’ta yayınlamıştır.
 

 

Perek Zêrîn ji Tarîxê

Yazıldığı dönem açısından modern, ancak içerik ve biçim açısından ‘klasik’ sayılabilen Evrdirehîm Rehmî Hekkarî’nin (1890-1958) mesnevi nazım biçimiyle yazılan “Perek Zêrîn ji Tarîxê” başlıklı şiirinde Hz. Nuh’tan 1920 yılına kadar Kürtlerin tarihine ve önemli Kürt şahsiyetlere yer verilmiştir.

Şiirsel tarih anlatımı, Rehmî Hekkarî’nin 1921 yılında basılan şiir kitabı “Gaziya Welat”ın yayınlanmayan ve sadece bir nüshası bulunan dördüncü cildinde (Gaziya Welat-4, 1945) yayınlanmıştır.

Eser, Ayhan Geveri tarafından bir makaleyle tanıtılmıştır: “Evdirehîm Rehmî Hekarî û Berhema wî ya li ser Tarîxa Kurdan: Perek Zêrîn ji Tarîxê (Wêje û Rexne, S/H:5, 2015, ss:7-27)”.

Soran Mirliğinin Tarihi

Malâ As 'ad-î Xêlanî'nin (1854-1930) Soran mirliğinin son 300 yıllık tarihini, özellikle de Mîr-i Kôr'un dönemini ele alan Kürtçe (Rewanduz bölgesinde konuşulan ağız) yazmasının şimdiye kadar üç nüshası mevcuttur.

Bir nüsha, yazarın oğlu Evdilkerim Müderis'te, 92 sayfalık bir nüsha Gîwî Mukriyânî'nin şahsi kütüphanesinde, bir nüsha da Cemal Nebez'in kütüphanesinde bulunmaktadır.

Cemal Nebez'de bulunan nüshanın üzerindeki kayda göre bu eser, Şeyh Ubeydullah Nehri'nin oğlu Seyid Taha Şemzînanî'nin isteği üzerine h.1345/m.1927 yılında yazılmıştır. 

İbn-i Nuh’un 16. yüzyılda kaleme aldığı “Van Tarihi (Fatih Millet Yazma Eserler Kütüphanesi Ali Emiri Tarih Kitapları Koleksiyonu, Arşiv Kayıt No:630, İstanbul, 90. Eser Zeki Tekin tarafından yayına hazırlanmıştır: Ahenk Yayınevi Yayınları, Van-2003)” Kürt tarihi açısından oldukça önemli bilgileri barındırmaktadır. 

 

 

^Kaynakça:

^{1)    “20. yüzyılın başlarında Kürt Milliyetçi söyleminin oluşumu-Bedirhan Bey isyanı ve Emir Bedirhan Kitabı”, kovarabir.com, ET:2/5/2018.
2)    Abdulcebbar Kavarak; ‘Berhemek Li Ser Eşîreta Caf ‘Te‘rîxa Caf’ya Kerîm Begê Fettah Begê Caf’, Nûpelda, S:17-18,   2014.
3)    Baba Merdûx Rûhanî; “Kürt Meşhurları Tarihi”, Çev: Hatice Yılmaz Arslan & Kenan Subaşı, Hîvda İletişim, C:1, 2017.
4)    Bahattin Demir; ‘Devlet Destekli Kürtçe Eğitim Kürd Meşrutiyet Mektebi’, Toplumsal Tarih, S:200, 2010.
5)    Doktor Abbas Qedîmî Qîdarî; “Tarîxnîgarî Mahali-i Kurdistan û  Zuhûrnexistîn Tarîx-i Nîgarzan der İran”, Pişûheşhay Tarîx-i (Îlmî-Pijûhişî), Danîşgede Edebîyat û ‘Ulumü’l-İnsanî, Dewre-i Cedîd, 1, Bahar-1388.
6)    Dr. J. S. Mûsaêlyan; “Mela Mehmûd Bayazidî”, Roja Nû, 54/1988.
7)    Ehmed Mehemedpûr & Mehdî Reza’î; “Matla‘at-ı Kürdşinasî der Îran”, Iran Namag, 4/2017.
8)    Ercan Gumuş; Îbnu’l Ezraq û berhema wî ‘Tarîx’ul Meyyafarîqîn û Amîd’, Nûbihar, H:116/2011, Cild:15, Sal:19.
9)    Ergin Öpengin; “Kronîkek ji Sedsala 18’an li ser Tarîxa Badînan û Mezopotamyaya Bakurî”, The Journal of Mesopotamian Studies, 3/1, 2018.
10)    http://www.nefel.com/articles/article_detail.asp?RubricNr=10&ArticleNr=5769, ET:24/08/2017.
11)    http://www.timeturk.com/tr/2009/12/09/ilk-islam-kaynaklarinda-kurd-alfabesi.html,  ET:19/8/2017.
12)    http://www.zehra.com.tr/tarihu-meyyafarikin-_h111362.html, ET:19/8/2017.
13)    İbnü’l-Emin Mahmud Kemal İnal; ‘Son Asır Türk Şâirleri’, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara-1999, Cilt:1, Haz: Müjgân Cunbur.
14)    Kadri Yıldırım; ‘Şerefxan û Şerefnameya wî’, Zend, H:8, 2008.
15)    Mehmet Bayrak; ‘Bilinen İlk Kürt Tarihi Eseri Tarihü’l-Devletü’l-Ekrad’, Kürt Tarihi, S:22, 2016.
16)    Mehmet Salih Bedirxan; “Defter-i Â’malım”, Haz: Mehmet Uzun & Rewşen Bedir-Han, Belge Yayıncılık, 1. Baskı:1998.
17)    Mesûd Serfiraz; ‘Bedirxanî Kardeşlerin İlk Dönem Eserleri ve Düşünce Yapısı’, Kürt Tarihi, S:27, 2016.
18)    Metin Atmaca; 'Tesewura Kurdistanê ji Nezereke Tarîxî ve: Muqayeseya Çavkaniyên Osmanî û Ewropayî', Derwaze, 1/ 2017. 
19)    Murad Celalî; ‘Yaşamı ve Eserleriyle Mela Mehmûdê Bazîdî (1797-1867)’, Kürt Tarihi, S:27, 2016.
20)    Mustafa Dehqan; ‘A Kurdish Chronicle From Qum’, Manuscripta Orientalia, Vol:17, No:2, December 2011, ss:43-5.
21)    Nezahat Başçı; “Osmanlı-Safevi İlişkileri Bağlamında ‘Selîmnâmeler’de Kürtler”, Osmanlı Devleti ve Kürtler (İçinde), Editörler: İbrahim Özcoşar, Shahab Vali, Kitapevi Yayınları, İstanbul-2017.
22)    Prof. Dr. Mustafa Kaçar; “Dünya Haritası Dediğin Nusaybinli İbnü’l-Havkal’dan Sorulur”, Derin Tarih, S:44/2015.
23)    Prof.Dr. Vasilyeva; “Mêjûnûsanî Kurd le Barey Xêllî Kurdîyewe”, Wergêranî: Reşad Mîran, Govarî Êkadîmyay Kurd, 27/2013.
24)    Qedim kürd ǝlifbası, Dîplimat, No:28(139).
25)    Rohat Alakom; ‘Bir İzmir Lavanteni Auguste Jaba’, Kürt Tarihi, S:11, 2014.
26)    Rudaw, ‘Destxeta Mîrîtiya Hekariyan Hat dîtin’, H/S:93, 28 Nisan-2011.
27)    Ruken Çalıştıran; ‘Dotmîra Wêjeya Kurdî Mestûre Kurdistanî’, Nûbihar, Sal:19, Cild:15, H:117/2011.
28)    Sedî Osman Harutî; “Kurd û Kurdistan le Belgename û Serçawe Mêjûyîkanda (1)”, Çapxaney Mukrîyan, Hewlêr, 2014.
29)    Şakir Epozdemîr; ‘Pîrtûka Salih Begê ŞÊrwî Hêjayê Xwendinê ye’, Zend, H:14, 2010.
30)    Xalid Sadînî; ‘Hakkarî Mîrleri/Beylerinin Mîrnamesi’, Kürt Tarihi, S:29, 2017}

1. Makalede yer verilen "Kürd", "Kürdçe" ifadeleri, yazarın kendi yazım tercihine göre kullanılmıştır.

*Bu içerik serbest gazeteci veya konuk yazarlar tarafından hazırlanmıştır. Bu içerikte yer alan görüş ve ifadeler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.