Herhangi bir toplumun protest kültürü, geçmişteki mücadelelerine ve bazı olaylardan kaynaklanan hassasiyetlere göre şekillenir.

Kuşkusuz, Güney Afrika toplumu sömürge döneminde ve akabinde Apartheid devrinde de sayısız mücadeleyle karşı karşıya kaldı.

Güney Afrika tarihinde ülkenin şekillenmesinde birçok lider, devlet adamı ve politikacının katkısı olmuştur.

Bazı tarihi şahsiyetler arkalarında kolonyal bir miras bırakırken, diğerleri kahraman veya siyasi aktivistler olarak tanındılar.

Özellikle sömürge toplumlarında heykeller ve anıtlar, geçmişin entelektüel miraslarını sembolize ederken, benzer somut öğeler hissi değerleri nedeniyle günümüz toplumlarını da etkilemektedirler.

Bu nedenle, öğrencilerin ayaklanması ve toplumsal hareket, dekolonizasyon bağlamında entelektüel tepkiler olarak değerlendirilebilir.

Cecil John Rhodes, Jan Hendrik Hofmeyr, Jan Christian Smuts, Güney Afrika tarihinde tartışmalı bir miras bırakan sömürgeci politikacılardı.

Bu nedenle, onlardan geriye kalanlar, dekolonizasyon bağlamında akademisyenler ve öğrenciler tarafından yeniden incelenmelidir.

Öte yandan Sol Plaatje, Ahmet Attaullah Bey, Hesham Neamatollah Efendi, Dr. Abdullah Abdurrahman, Steve Biko, İmam Abdullah Haron, Nelson Mandela ve Tatamkhulu Afrika gibi bazı liderler ve politikacılar, Güney Afrika tarihinde özgürlük savaşçılarının öncüleri olarak kabul ediliyorlar.

Ülkeye katkılarını anlamak için bu tarihi şahsiyetlerin faaliyetleri çok detaylı olarak incelenmelidir.

Bu makalemizde sadece Müslüman Osmanlı vatandaşı olması sebebiyle Birinci Dünya Savaşı yıllarında hapsedilen Filistin asıllı Ahmet Zein Efendi'nin Güney Afrika'da başına gelenleri ortaya koymaya çalışacağız.

O sadece Osmanlı hüviyeti taşımanın değil ayrıca Müslüman olmanın da bedelini ödeyenlerdendi.

Birinci Cihan Harbi patlak verince Güney Afrika'da savaş esiri olarak tutuklanan Ahmet Zein'in hikayesi hüzünlü olduğu kadar, İngiliz ırkçılığı hakkında önemli ipuçları da verir.

Cape Town Nappier Esir Kampı'ndan İstanbul'a yazdığı mektubundan, Müslüman olmayan esir Osmanlı vatandaşlarının serbest bırakıldığını; fakat kendisi gibi sadece beş Müslüman Osmanlı vatandaşının halen esir tutulduğunu yazmaktaydı. ¹

Ahmet Zein kimdir?

Güney Afrika'da yaşayan bir Osmanlı münevveri Ahmet Zein'in ölüm kaydına göre 1880 yılında bir Osmanlı şehri olan Halep'te doğmuş.

Osmanlıca belgelerde Suriye kökenli fakat Cape Town'da bulduğumuz mezar taşında aslen Filistin Hayfalı olduğu yazılıdır. Hayatta olan aile yakınları da Filistinli olduğunu söylerler.

Muhtemelen 1900lü yılların başında Kimberley elmas madenlerinde çalışmak için Osmanlı topraklarından Güney Afrika'ya göçmüştü.

Ölüm kaydındaki bilgilere göre ise Kimberley'de yerli bir hanımla evlenmişti. ²

Birinci Dünya Savaşı patlak verince bir İngiliz sömürgesi olan Güney Afrika'da savaş esiri olarak tutuklanmış ve hapsedilmişti.

İngilizlerin Afrika'daki sömürge ülkelerinde Osmanlı savaş esirlerine karşı muamelesinde Hristiyan ve Müslüman olarak farklı uygulamalara maruz kalmıştı.
 

Henüz 1910 yılında Suriyeli bir mültecinin Hristiyan olduğu için Güney Afrika'da beyaz olarak kaydedildiği; fakat Müslüman Osmanlı vatandaşlarının ikinci sınıf vatandaş olarak addedilmiş olmaları hayrete şayan bir ırkçılık uygulaması olarak tarihe geçmiştir.

Tarihi bağlamda izah etmek gerekirse 1910 yılının Ekim ayında ilk Osmanlı başkonsolosu olarak Ohannes Majakyan Efendi'nin Johannesburg'da vazifesine atandığına dair kayıt iki ülke arasındaki ilişkilerin bundan sonra başka bir boyut kazandığını ortaya koymaktadır.  ³

Zira 1910 yılına kadar siyasi ilişkilerin fahri konsoloslar ve hatrı sayılır dini liderler aracılığı ile yürütüldüğü elimizde olan belgelerden anlaşılmaktadır.

Ohannes Efendi'nin Güney Afrika'ya gelişinden İsviçre'deki yeni görevine atanmasına, yani 1913 yılına kadar Johannesburg'daki Osmanlı konsolosluğunun çok aktif çalıştığı arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır.

Balkan savaşları ve Trablusgarb savaşında Güney Afrika Müslümanlarının Osmanlı Devleti'ni desteklediğine dair pek çok kayda değer belgeler mevcuttur. ⁴
Osmanlı Devleti'nin Güney Afrika'da teşekkül etmiş Hilal-i Ahmer Topluluğu: Osmanlı Devleti Büyükelçisi Ohannes (Yuhannes) Efendi ve eşi Durban şehri cemiyet üyeleri ile, A. M. Maiter, M.I. Patel, D.S Bobat, M.E Limbada, M.R Yasin Bey (Beg), I. E. Badsha, R.P Butler, Essack Omer, E.D Chohan, F.A. Kazee, I.A. Tootla, A.K.P Butler, I.A.H Moosa toplantıda yer almışlardı. ⁵
 

Kızılay Heyeti Güney Afrika'nın başkenti Johannesburg'da Başkonsolos Ohannes Majakyan Bey ve yerli halk ile poz vermişti, 1911

1913 yılının sonuna doğru Osmanlı Devleti'nin bölgeye yeni bir başkonsolos olarak atadığı Mehmet Remzi Bey 1914 yılında Güney Afrika'ya ayak basar.

Aynı tarihlerde Cape Town fahri konsolosu Ludwig Wener'di. Birinci Cihan Harbi'nin başlamasıyla Güney Afrika-Osmanlı ilişkilerinin ne yönde etkileneceğini Osmanlı Devleti'nin Londra Sefaretine rapor etmişti. ⁶

Pretoria arşiv merkezindeki belgeler ise Mehmet Remzi Bey'in 1915 yılına kadar diplomat olarak görevini yürütürken Birinci Cihan Harbi'nin patlak vermesiyle savaş esiri olarak Güney Afrika'da tutuklanması ile hitam bulmuştur. ⁷

Mehmet Remzi Bey'e karşılık olarak tutuklanan İngiltere'nin Erzurum bölge konsolosu ile değiştirilmesi mevzu bahis olmasına karşın onun henüz müzakereler başlamadan şüpheli bir şekilde genç denebilecek bir yaşta cezaevinde vefatı ile ilgili bilgiler Güney Afrika arşivinde mevcuttur. ⁸

Savaş yıllarında bazı siyasi konuların da Osmanlı Devleti'nin aleyhine organize edildiğini Cape Town ve Pretoria arşivinde bulunan birtakım belgelerden anlamak mümkündür.  

Bunlardan ilk dikkat çeken belge, İngilizlerin Ermeni tehcirini bir katliam gibi dünya kamuoyunda lanse etmesidir. ⁹

Aynı tarihlerde Osmanlı Yahudilerinin de sürgün edildiğine dair yalan haberler ve propagandalara arşiv belgelerinde rastlamak mümkündür. ¹⁰

Birinci Cihan Harbi döneminde Osmanlı Devleti'nin Suriye'ye sürgün ettiği Ermenilerin bazılarının buradan Güney Afrika'ya göçtüğü ve çeşitli yollardan Türkiye'de kalan mallarını geri almak için hukuki yollardan mücadele ettikleri hususunda Pretoria arşivinde bazı dosyalar mevcuttur. ¹¹

Güney Afrika'da İngilizler tarafından tutuklanan Osmanlı uyruklu savaş esirlerinin Müslüman ve Hristiyan olarak ayrımcılığa maruz kaldıkları bazı yazışmalardan anlaşılmaktadır.

Ahmet Zein Bey'in hayatı ve evliliği

Cape Town arşivindeki belgelerden anlaşıldığına göre Ahmet Zein Güney Afrika'ya iki defa kardeşleri ve akrabalarıyla göçerek Kimberley'e yerleşmişti.

Bir arşiv belgesine göre 1929 yılında Güney Afrika'dan gönderilmiş fakat sonradan suçsuz olduğu anlaşılınca ailesinin yanına Ümit Burnu'na geri dönmüştü. ¹²  Torunları Cape Town'da yaşamaktadır. 

Ahmet Zein Efendi, Cape Town'da esir kampından yazıyor

1915 yılında Cape Town-Napier esir kampında tutuklu bulunan Osmanlı vatandaşlarından Ahmet Zein, Cape Town'dan İstanbul hükümetine bu durumu bir mektupta uzun uzun yazmıştı.

Hüzün dolu mektubunda birçok mesele ile birlikte tutuklu olan Hristiyan Osmanlı vatandaşlarının Fransız konsolosunun talimatıyla serbest bırakıldıkları; fakat sadece beş adet Müslüman tutsağın halen kampta tutulduğu ve sefalet içerisinde oldukları kaydedilmişti.
 

Ahmet Zein Efendi'nin Cape Town Napier esir kampından Osmanlı Hükümeti'ne yazdığı mektubu, 1917

Esir olan Şamlı Osmanlı vatandaşı Ahmet Zein "Ramazan ayı geldi, halen tutsağız. Dua için izin istedik, vermediler. Sesimizi duyun" şeklinde içinde bulundukları durumu İstanbul'a yazmıştı.  

Güney Afrika Milli Arşivi'nde bulunan ölüm kaydındaki bilgilere göre, son zamanlarında Cape Town'ın Wynberg semtinde oturduğu ve 1956 yılında vefat ettiği anlaşılmaktadır.
 

Ahmet Zein Efendi'nin ölüm kaydı, 1956

Mezarı tarafımızdan tespit edilip 2021 yılı Mart ayında onarılmıştır.
 

Ahmet Zein Efendi'nin mezarı, Klip Road Mezarlığı, Cape Town

Sonuç 

1914 yılında Birinci Dünya Harbi patlak verdiğinde İngilizler savaş sırasında Osmanlı İmparatorluğu'na karşı pozisyon aldılar.

Güney Afrika'daki İngiliz sömürge hükümeti, Osmanlı vatandaşlarını tutuklayarak Osmanlı Hıristiyanları ve Yahudileri dışındakileri hapse attı.

Filistin asıllı bir Osmanlı olan Ahmet Zein, Celadon Hapishanesi'nden İstanbul'a mektup yazarak İngiliz sömürge politikasının Müslümanlara yönelik ayrımcılığından şikayet etti.

Filistinli Müslüman ve Osmanlı vatandaşı olan Ahmed Zein, Birinci Dünya Savaşı sırasında yakalandı ve hapse gönderildi.

Savaş esiri olarak kabul edildi ve Napier kampında hapsedildi.

Yazdığı mektup, yalnızca Güney Afrika'daki sömürge hükümetinin ayrımcı politikasını göstermekle kalmıyor, aynı zamanda İngiliz sömürgelerindeki Müslümanların durumunu da bizlere gösteriyor.

Bu aynı zamanda Britanya İmparatorluğu'nun Afrika'daki İslamofobik uygulamalarının da güçlü bir kanıtıdır.

^Notlar:

1. ^{Gençoğlu Halim, 2021. Bree Sokağɪ No 122, Afrika’ya Hayat Veren Türkler. s. 189. Istanbul. Grius Yayɪnlarɪ.}
2.   ^{National Archives of South Africa, IND 92 B2056    Ahmed Zain. 1929-1930.}
3.   ^{GG 1013 20/48 Consul of Turkey at Johannesburg. Reports Signing of Exequatur 1910: GG 1015 20/178 Consuls of Turkey, States That King’s Exequatur Empowering Ohannes Effendi to Act as Consul-General at Johannesburg Has Been Signed.1911}
4.   ^{GG 1513 49/195 Turco. Italian War Declaration by Ottoman Government That Fuel, Foodstuffs and Telegraph Apparatus Will Not Be Considered to Be Contraband of War. 1912: GG1513 49/187 Italian - Turkish War: Resolutions Passed at A Public Meeting of 1912: GG 1513 49/198 Italian-Turkish War. Acknowledges Receipt of Resolutions Passed by Cape Peninsula Moslems and States Copy Has Been Sent to Secretary of State for Foreign Affairs.1912.}
5.   ^{BEO, (Hariciye) 322889/ 4306, 25/N /1332 (Hicrî): Donanma-i Osmani ve Hilal-i Ahmer Cemiyeti arasında pay edilmek üzere Johannesburg havalisinde iane toplandığı.} 
6.   ^{PM 4/20/1914 European War. Affairs of Turkey Consulate Cape Town, Ludwig Wener. 1914.}
7.   ^{GG 6979/128/24war 1914 - 1915. Prisoners-Of-War. Reciprocal Exchange of Civilians 1915 1917 GG 6979/128/26 war 1914 - 1916. Prisoners-Of-War. British Prisoners-Of-War in 1915 Jus 234 3/302/16 Late Ottoman, Consul General Remzi Bey 1916.}
8.   ^{GG 1021 20/512 Consuls-Turkey. Appointment of Renz Bey as Consul-General at 1914: GG 1021 20/532 Consuls. States That King's Exequatur Empowering Renzi Bey to Act as 1914: GG 1023 20/646 Consuls: Turkey. Death of Renzi Bey, Late Consul-General at 1916: Gg 1024 20/674 Consuls: Turkey. Death of Renzi Bey Late Consul-General at 1916: GG 1024 20/679 Consuls: Turkey. Death of Renzi Bey Late Consul-General at 1916: GG 1192 28/599 Enquiry Regarding the Present Circumstances of Madam Helena Remzi 1928 LTG 167 Des 73 1907 Inclusion of Mohammedan Subjects of the Turkish Empire in The Definition of the Term Asiatic Law Amendment Ordinance of 1906 CES 167 Es70/3788/14 Salamon, Joseph. Turkish Enemy Subject Portuguese West Africa. 1916.}
9.   ^{Ampt Pubs 469 Cd8325. The Treatment of Armenians in The Ottoman Empire 1915 - 1916. CES    166 Es70/3780/14 Aprahamian, Mr. (Armenian) Application to Enter the Union. 1916: Bts 2/1/143 Ln 20/3 Repatriation + Deportations Russian + Armenian Refugees Assyrian, 0000.}
10.   ^{Gg 6869/111/10 War 1914 - 1917. Turkey. Reported Massacres and Expulsion of Jews 1914 -1917.}
11.   ^{PM 1/2/390 PM 110/9 Enemy Property and War Losses. Essayan Ohannes. Claims Re Armenian. 1927 1928: BTS 2/1/143 LN 20/3 Russian and Armenian Refugees 1922 1925: BTS 2/1/143 LN 20/3 Russian and Armenian Refugees Assyrian, Assyro-Chaldean and Turkish 1926: PM1/2/390PM110/9 Enemy Property and War Losses. Essayan Ohannes. Claim Re-Armenian His Property in Turkey. 1927: BTS 2/1/143 LN 20/3 Russian and Armenian Refugees Assyrian, Assyria-Chaldean and Turkish 1926 1931.}
12.   ^{Bns 1/2/100 A3763 Zain, Ahmed. Deportee. 1929 – 1930.}

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.