Fotoğraftaki bu kocaman hayvanın adı Sudan’ndı. Vahşi doğada yaşayan hiç kuzey beyaz gergedanı kalmayınca 1 erkek ve 2 dişiyle birlikte Çek Cumhuriyeti’nden Kenya’ya gönderilmişti.

Sudan, beyaz gergedanlar denilen bir türün iki alt türünden talihsiz olanına mensuptu. 1 milyon yıl önce ayrıldıkları bilinen iki alt türden güney beyaz gergedanları da tükenmenin eşiğine gelmiş, koruma ve üretme programları sonucu türlerinin devamı sağlanmıştı. (Bugün sayıları 20 bine yakın)

Doğayı Koruma Vakfı (World Wide Fund for Nature-WWF) 'na göre; 1960 yılında dünyada 2000'den fazla kuzey beyaz gergedanı vardı. Sonra yaşadıkları habitat insan yüzünden küçülmeye başladı. Ellerinde modern silahlar olan kaçak avcılar gergedanların peşine düştü.

Boynuzları hem fildişi gibi süs eşyası yapımında, hem de iyileştirici ve afrodizyak etkisi olduğu iddiasıyla Uzakdoğu tıbında kullanılıyordu. 75 bin dolara kadar alıcı bulan boynuzları doğada neredeyse düşmanı olmayan bu tonluk devleri insanların hedefi yaptı.

Kuzey beyaz gergedanlarının son erkek üyesi Sudan / Fotoğraf: AA

Boynuzları yüzünden avlandılar

Çevre koruma ekipleri tüm çabalarına rağmen kaçak avlanmanın önüne geçemiyor, Afrika’nın geniş düzlüklerinde boynuzları kesilmiş gergedan ölüleri buluyorlardı.

Yaşadıkları bölgedeki siyasi krizler ve iç savaşlar da gergedanları iyice uçurumun kenarına doğru itti, Savaşan kabileler otomatik tüfekler ve roketatarla gergedanlara ölüm yağdırdı. Satılan boynuzlar karşılığında alınan silahlar, hem iç savaşın şiddetlenmesine, hem de gergedan katliamının büyümesine neden oldu.   

2008'de vahşi doğada kuzey beyaz gergedanların nesli tükendi. 1’i Amerika’da 5’i Çek Cumhuriyeti’ne toplam 6 tane kuzey beyaz gergedanı hayatta kalmıştı.

Bunun üzerine gergedan neslini kurtarmak isteyen bilim insanları harekete geçti.

Çek Cumhuriyeti’nden Kenya’ya

2009’da Çek Cumhuriyeti’ndeki Dvůr Králové Hayvanat Bahçesi'nde bulunan 5 gergedandan 4’ü Kenya'daki Ol Pejeta Koruma Bölgesi'ne nakledildi. (Hayvanat bahçesinde kalan son gergedan ise 2011 yılında hayatını kaybetti)

Sudan işte bu gergedanlardan birisiydi.

Erkek gergedanlar Suni ve Sudan, Sudan’ın kızı Najin ve onun dişi yavrusu Fatu’dan atalarının doğduğu topraklarda yeni bir soy üretmeleri bekleniyordu.

Üremeleri umuduyla Kenya’ya getirilen gergedanlar için 32 kişilik bir silahlı birlik kuruldu. 24 saat silahlı askerler tarafından korunan gergedanları kaçak avcıların hedefi haline getiren boynuzları da kesildi.

Evdeki hesap çarşıya uymadı

İşler hiç hayal edildiği gibi gitmedi.  Erkek gergedanlardan Suni 2014 yılında hiçbir yavrunun babası olamadan doğal nedenlerle hayatını kaybetti. Aynı yıl ABD’deki kuzey beyaz gergedanı da öldü. Sudan’ın kızı ve torunu olan iki dişi gergedanın da üreme yeteneklerinin olmadığı ortaya çıkınca gergedan neslini kurtarmak için suni dölleme çalışmalarına başlandı.

Ama yine beklenen sonuç elde edilemedi. Suni dölleme çalışmaları da yeni yavru getirmedi. Ancak bilim insanları gelecekte türü üretmenin yollarını bulmaktan umutlarını kesmedikleri için son üç gergedandan yumurta ve sperm örnekleri almayı sürdürdü.

2018 Mart ayının başında 45 yaşında olan Sudan’ın arka bacaklarında iltihaplanma başladı. Türünün tüm sorumluğunu üzerinde taşıyan ihtiyar hayvan, zaten yaşının getirdiği sağlık sorunları ile uğraşıyordu. Bacaklarındaki sorun durumunun kötüleşmesine neden oldu. Ayağa kalkmayan Sudan’ın sağlık durumunu yakından izleyen veteriner ekibi, son erkek kuzey beyaz gergedanının acılarına son vermeye karar verdi. Yaşama umudu kalmayan Sudan, 3 yıl önce bugün 18 Mart 2018’de iğneyle uyutuldu. 21. yüzyılda bilimin gücü, insanların kurbanı olan kuzey beyaz gergedanlarını kurtarmaya yetmemişti.

Embiryo elde edildi

Dişi gergedanlar Najin ve Fatu hala hayatta olsalar da Sudan’ın ölümüyle türün nesli teknik olarak tükenmişti.

Geçen yıl ocak ayında Kenya Vahşi Yaşam Servisi’nden duyurulan bir haber ise gergedanların yeniden dönüşü için bir umut ışığı yaktı.

Kenya Vahşi Yaşam Servisi Sudan’dan alınıp saklanan spermler, Najin ve Fatu’dan alınan yumurtalardan üç embriyo oluşturulduğunu duyurdu.

Turizm ve Vahşi Yaşam Bakanı Najib Balala, gelişmenin büyük bir zafer olduğunu belirterek türün kurtarılabileceğini açıkladı.

Çekya, Almanya, Kenya ve İtalya’dan bilim adamları ve çevrecilerin katkı verdiği projede elde edilen embriyolar dondurularak saklandı, fakat henüz hiçbiri gergedan rahmine aşılanmadı.

Yaşayan son iki dişi kuzey beyaz gergedanı Fatu ve Najin / Fotoğraf: AP

Melez yeni nesil de masada

Bilim adamları, bu deneyin başarısız olması durumunda da melez bir beyaz gergedan nesli oluşturmaya yönelecek.

Erkek kuzey beyaz gergedanından alınan spermin, dişi güney beyaz gergedanlardan aldıkları yumurtalarla dölleyerek, en azından kuzey beyaz gergedanının genlerinin korunması planlıyor.

Ancak ortaya çıkacak melez beyaz gergedanın üreme yetisine sahip olup olmayacağı ise henüz bilinmiyor.

Sudan ve beyaz gergedanlar silahlı askerler tarafından korundu / Fotoğraf: nationalgeographic.com.tr

Gergedanlar hala tehlike altında

2013’te, başka bir gergedan alt türü olan batı siyah gergedanının soyunun tükendiği duyurulmuştu. Çalışmalar sonuç vermezse kuzey beyaz gergedanı, son iki temsilcileri olan Najin ve Fatu öldüklerinde dünya sahnesinden tamamen çekilmiş olacak.

Sayıları bin civarı olan doğu siyah gergedanlarının ise soyu tükenme tehdidiyle karşılaşan bir sonraki tür olabileceği düşünülüyor. Korumacılar bu türü ve sayıları 20.000 civarında olan güney beyaz gergedanını kurtarmak için çalışmalarını sürdürüyor.

Bütün koruma çalışmalarına rağmen gergedan katliamı ise hala sürüyor. 2015'te toplam 1349 gergedan insanlar tarafından öldürülürken, 2018'ta önlemler sayesinde bu sayı 892'ye düştü.

İstanbul’da gergedan boynuzu yakalandı

Atatürk Havalimanı’nda 8 Şubat 2019’da Güney Afrika'dan Vietnam'a gitmek üzere İstanbul Atatürk Havalimanı'na gelen iki transit yolcu şüpheli bulunarak, valizleri x-ray cihazlarıyla incelendi. Valizlerde, 21 gergedan boynuzu, 1 gergedan boynuzu parçası ve 7 paket içinde yırtıcı yaban hayvanı tırnağı bulundu.

Yapılan açıklamada boynuzların piyasa değeri 14 milyon 500 bin lira olduğu belirtildi.

İki yıl önce Atatürk Havalimanı'nda yakalanan gergedan boynuzları / Fotoğraf: AA

Geçen yıl 36 bitki ve hayvan türü yok oldu

Uluslararası Doğayı Koruma Birliği'nin (International Union for Conservation of Nature - IUCN) tuttuğu kırmızı listede 128 bin 918 nesli tükenen ve tükenme tehdidi altında olan canlı bulunuyor.

IUCN 2020’de uzun süredir doğada görülmeyen 36 hayvan ve bitki türünün nesli tehdit altında olanlar kategorisinden nesli tükenenler kategorisine alındığını duyurdu.

Nesli tükenen hayvanlar kategorisine sokuan Barbodes cinsi balıklardan en son Barbodes baoulan 1991 yılında Filipinler'de Lanao gölünde görüldü. Endonezya'nın Java Adası'na has Chitala lopis cinsi balık en son 1853 yılından, Kazakistan nehirlerinde yaşayan Schizothoraz saltans ise 1953 yılından bu yana görülmüyor.

Memeli hayvanlardan Japonya'ya has bir yarasa türü olan Pipistrellus sturdeei'nin en son 1889 yılında, Nyctophilus howensis'in ise 1972 yılında Avustralya'da görüldüğü açıklandı.

Orta Amerika'da yaşayan 5 kurbağa ve kertenkele türünün de 25 yıldan uzun bir süredir görülmediği tespit edildi.

Bunların yanı sıra yaklaşık 100 yıldır görülmeyen 1 çekirge, 6 ağaç ve 5 bitki türü de nesli tükenenler kategorisine alındı.

IUCN ayrıca dünyadaki tüm meşe ağacı türlerinin yaklaşık üçte birinin de yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu duyurdu.

2020 yılında 36 tür dünya sahnesinden çekildi / Grafik AFP

Popülasyonlar azalıyor

Dünya üzerindeki memeli, kuş, balık, çift yaşamlı ve sürüngen türlerine ait yaklaşık 21 bin popülasyonu takip eden Yaşayan Gezegen Endeksi Yaşayan Gezegen Endeksi (LPI) 2020 raporunda izlenen popülasyonlarda 1970’ten 2016’ya ortalama yüzde 68’lik bir azalma görüldüğünü açıkladı.

Meksikalı bilim insanlarının yaptığı bir başka araştırma ise 2001-2014 yıllarında 173 türün neslinin tükendiğini gösterdi. Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) Kırmızı Liste’ye göre Türkiye’de, küresel ölçekte tehlike altında olan 364 tür ve alt tür bulunuyor.