Antik çağlardan bu yana devletler, savaşlarda galip gelebilmek için veya muhabere (istihbarat, iletişim) maksadıyla birçok araca başvurdular.
Ulak, posta güvercini, köpek, at, katır, deve, eşek, fil, araba vs bu amaçlarla kullanılıyordu.
Binek hayvanlarının ve posta güvercinlerinin kullanımı I. ve II. Dünya Savaşlarında da devam etti.
Teknoloji geliştikçe gemi, uçak, füze, tank, zırhlı araç, cemse, jip, motosiklet gibi modern askeri araçlar sıkça kullanılır oldu.
Köpeklerin savaşlardaki rolü çok amaçlıydı. Mesela II. Dünya Savaşı sırasında Sovyet ordusunda özel olarak eğitilen köpeklerin sırtına patlayıcı madde bağlanıyor ve onların ilerleyen düşman tanklarının altına girip kendilerini patlatmaları sağlanıyordu.
Türk Silahlı Kuvvetleri'nin (TSK), 1990'lı yıllarda dağlık sınır bölgelerinde katırları yük taşıma aracı kullandıkları malumdur. Ayrıca katır ve eşekler mayın tarayıcı olarak da kullanılıyordu. Keza köpekler mayın ve patlayıcı tespiti için 30-40 yıldır eğitiliyorlar.
Nitekim Irak Kürdistan bölgesinde başlatılan Pençe-Kilit operasyonlarıyla birlikte köpeklerin patlayıcı olup olmadığını tespit etmek için PKK militanlarınca kazılmış tünel ve mağaralara girdiklerine dair bir görüntü 2022 yılında yayımlanmıştı.
ABD ve Rus donanmaları yunus, fok ve beyaz balinaları askeri amaçlarla hâlâ kullanmaktalar. Rusya-Ukrayna Savaşı boyunca Sivastopol Limanı'ndaki yunuslar önemli bir işlev görmekteler. Kuzey Kore de aynı maksatla yunuslardan yararlanıyor.
Sincapların da casusluk gayesiyle kullanıldığını iddia eden İran bu hayvana ait bir görüntü yayımlamıştı.
Fransız ordusu ise son 10 yılın öldürücü ve en kullanışlı savaş aracı haline gelen İnsansız Hava Aracı İHA ve SİHA'ları avlamak üzere kartalları eğitiyor.(Ali Kemal Erdem, Independent Türkçe)
Biz burada tahrip gücü yüksek, nokta atışları isabetli, mala ve cana verdiği zararları çok ciddi olan İHA ve SİHA meselesini ele alacağız; maliyeti ve külfeti diğer savaş araçlarına oranla daha düşük olan İHA'lara dair bazı askeri ve teknik bilgiler vermenin yanı sıra, çatışmaların yükselen yıldızı haline gelen bu araçların devletlerarası siyasi ve diplomatik ilişkide nasıl rol oynadığı üzerinde duracağız.
Kısacası siyasi literatüre yeni giren "drone diplomasisi"nden söz edeceğiz.
Fikir vermesi bakımından, önce bu araçların tarihçesini özetleyelim. Türk Hava Kurumu'nun sitesinde, "İHA" başlığıyla aşağıdaki bilgiler veriliyor:
İlk İnsansız Hava Aracı (İHA), 'Kettering Bug' adıyla 1918 yılında İngiliz Charles Cettering tarafından imal edilmiş bir hava torpidosudur. Amerikan Donanması, uçak uçuşunun daha stabil (dengeli, istikrarlı) hale gelmesi ve pilota ihtiyaç kalmadan uçma imkânının belirlenmesiyle beraber bir 'uçan torpido' tasarımı üzerinde çalışmıştır.
Tarihte kullanılan ilk İHA sistemi, 1916 yılında A.M. Low tarafından geliştirilmiş olan 'Aerial Target' isimli platformdur.
1930'da İngiliz Kraliyet Donanması, pilotların hedefleme çalışması yapabilmeleri için 'Queen Bee' adında telsizle kontrol edilen bir İHA geliştirdi.
ABD ise 1939'da Radioplane OQ-2 isimli uzaktan kumandalı bir İHA imal etti.
1950 yılında RP-71 ismi altında keşif görevi için kullanılan MQM-33 uçağı askeri amaçlı olup sonradan ismi MQM-57 Falconer şeklinde değiştirildi.
Türkiye'de İHA teknolojisinin gelişimi askeri amaçlar doğrultusunda gerçekleşmiştir. TSK'da 1989 yılında kullanılmaya başlayan ilk İHA, Meggitt firması tarafından üretilmiş olan Banshee sistemi ile çalışmaktadır.
Türkiye'nin yerli İHA üretmek için geliştirdiği İHA-X1-Şahit projesi Mart 1990 tarihinde başlatılmıştır. X1-Şahit projesi ile iki adet İHA yapılmasına ve başarıyla uçurulmasına rağmen bütçe sorunlarından dolayı seri üretime geçilmemiştir.
1993 yılında Almanya tarafından 5 adet İHA Türkiye'ye hibe edilmiştir… 1994 yılında Türkiye ABD'den İHA ithal etmiş ve 1994-1998 döneminde aktif görevde kullanılmıştır.
TSK'nın ihtiyacı olan İHA'ların ithal edilmesine ilaveten Türk Havacılık ve Uzay Sanayisi tarafından da Turna-Keklik, Pelikan-Martı, Öncü, Şimşek, ANKA ve Aksungur gibi insansız hava araçları üretilmiştir.
İHA sistemlerini yerli olarak üretmeyi hedefleyen Türkiye, ihtiyaçlar doğrultusunda 2005 yılında İsrail'den bir adet İHA kiralamıştır. 2007 yılında üç adet daha kiralanmasına rağmen bu İHA'lardan istenen verim alınamamıştır.
Türkiye 2008 yılında 10 adet İHA satın almıştır. Teknik özellikler açısından ABD menşeli İHA, İsrail İHA'sına göre daha elverişlidir. Fakat İsrail'in ASELSAN tarafından geliştirilen Aselflir 300T'yi (Elektro optik keşif, gözetleme ve hedefleme sistemini) İHA'lara entegre etmeyi kabul etmesi, Türkiye'nin İsrail İHA'larını tercih etmesinde önemli bir etmen olmuştur.
Sonraki dönemlerde İsrail ile yaşanan Mavi Marmara olayı ile birlikte Türkiye, İHA konusunda yerli ve milli kaynaklara yönelmeye başlamıştır. İsrail ile İHA konusundaki ilişkiler sürerken, 2007 yılında Baykar tarafından üretilen Bayraktar Mini İHA, TSK envanterine girmiştir. Bu İHA 2012 yılında Katar'a ihraç edilerek, ihracatı gerçekleştirilen ilk yerli İHA olmuştur.
Sonrasında Baykar tarafından Malazgirt ve Bayraktar TB2 üretilmiştir. Buna ek olarak, Bayraktar Akıncı ve Bayraktar DİHA'nın üretim ve geliştirme süreçleri de devam etmektedir. Özellikle Bayraktar TB2'ler, 2015 yılında silah sistemleri ile donatılmıştır.
Türkiye İHA'ları Fırat Kalkanı, Zeytin Dalı, Barış Pınarı ve Bahar Kalkanı harekâtlarında etkin şekilde kullanılmıştır. Sayılanlar dışında, Türkiye'de yerli firmalarca üretilmiş olan birçok İHA/ SİHA bulunmaktadır.
Türk Silahlı Kuvvetleri bünyesinde İHA kullanan bazı birimler oluşturulmuştur. Batman'daki 14. İnsansız Uçak Sistemleri Üs Komutanlığı, Elazığ'daki Taktik İHA Birlik Komutanlığı ve Çanakkale'de bulunan 313. Deniz İHA-S İnsansız Hava Aracı Filo Komutanlıkları bunlar arasındadır.
Türkiye, İHA üretimi konusunda geldiği nokta ile ihracatçı konuma yükselmiştir.
Anlaşılan, THK sitesindeki tarihi bilgilerin bir kısmı eksik: Mesela İndian Defence Review isimli Hindistan dergisi yazarı Col Akshaya Handa, "İnsansız hava aracı kullanma konseptinin 1894 yılında Avusturya'nın Venedik'e saldırısı sırasında patlayıcı yüklü insansız bir balon denemesi sırasında ortaya çıktığını" yazdı.
(The Centre for Land Warfare Studies-CLAWS sitesinde yayınlanan 28 Şubat 2021 tarihli makalesi.)
İnovasyon Kültürü isimli sitede "Geçmişten Günümüze Drone Tarihçesi" başlıklı yazıda da farklı bilgilere rastlıyoruz, birlikte bakalım:
- 1915-İngiltere, I. Dünya Savaşı'nda Alman siperlerinin 1500 kare fotoğrafını insansız hava aracıyla çekebilmişti.
- 1916-Amerika, I. Dünya savaşında telsizle kontrol edilebilen insansız uçaklarla denemeler yapmaya başladı.
- 1917-Amerika, I. Dünya savaşında Hewitt-Sperry Automatic Aircraft isimli 'drone'u uçurmayı başardı.
- 1937-Amerika Deniz Kuvvetleri Curtiss N2C-2 adındaki 'drone'u tanıttı.
- 1973-İsrail, insansız gözetleme araçları Mastiff UAV ve IAI Scout'u geliştirmeye başladı.
- 1985-ABD ordusu İHA teknolojisi geliştirme programı başlattı.
- 1982-İsrail ordusu Suriye uçaklarını etkisiz hale getirmek için drone kullandı.
- 1986-Amerika'da, İHA'ların babası olarak anılan Abrahak Karem GNAT 750'yi üretti.
- 1986-Amerika ordusu ve İsrail, Abrahak Karem'in tasarımını satın aldı ve RQ-2 Pioneer imalatına geçtiler.
- 1994-Amerikan ordusu General Atomics firmasıyla Karem'in tasarımını kullanarak Predatör üretti.
- 2000-Amerika, Afganistan'da Usame Bin Ladin'i aramak için Predatör (Avcı) isimli insansız hava aracını kullanmaya başladı…
Drone tarihçesinin listesi uzun; meraklısı bu link üzerinden bakabilir.
Askeri maksatlarla üretilen İHA'lar hakkında da bazı veriler sunalım:
İsrail 1985-2014 yılları arasında dünyadaki drone üretiminin yüzde 60'ını imal ediyor; Afrika, Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'da istihbarat toplama amaçlı 50 kadar casus drone bulunduruyordu.
Ukrayna'nın Rus tanklarına ve birliklerine karşı saldırılarında Türkiye'de üretilen İHA'ların rolü büyük oldu. Bu nedenle 2022 yılında 14 devlet Bayraktar BT2 modeli İHA alırken, 16 devlet de sipariş verdi.
1990'lı yılların sonunda montaja dayalı drone üretimi yapan İran sattığı veya kullandığı İHA'lar aracılığıyla Avrupa, Asya ve Afrika'daki stratejik dengeleri değiştiren bir rol oynadı.
Kamikaze olarak üretilen Şahid-136 uzun mesafeli, Muhacir-6 modeli ise kısa mesafeli ama saldırı amaçlı.
İran bu modeli, Körfez Arap Koalisyonu hedeflerini vurmak maksadıyla 2014'te Yemen'deki Husi hareketine vermişti. Husiler bunlarla Suudi Arabistan'ın hava üsleri ile ARAMCO petrol tesislerini vurmuştu.
Tigray silahlı hareketine karşı savaşan Etopya da 2021'de İran İHA'larından almıştı. Son bir yılda İran çok sayıda İHA'yı Ukrayna'da savaşan Rus ordusuna gönderince batılı ülkelerin hedef tahtası haline geliverdi.
İran yapımı Şahid-136 kamikaze türü İHA, 13 Eylül 2022 tarihinde Ukrayna semalarında görüntülendi.
2008'deki Gürcistan savaşı sırasında Rus ordusunun başlattığı çalışma AR-GE programının 2011 yılında onaylanmasıyla sonuçlandı. İlk uçuş 2016'da yapıldı.
24 Şubat 2022'de Ukrayna, Rus ordusu tarafından işletilen MALE sınıfı Orion-E SİHA'yı düşürdüğünü açıkladı. Bahse konu Orion-E SİHA'nın, Ukrayna hava savunma birimleri tarafından vurulduğu belirtildi.
Orion-E SİHA, Rus ordusu tarafından savaşın başından beri aktif olarak kullanılmaktadır.
Drone imalatının çatışma ve savaşların gidişatını nasıl değiştirdiğine ilişkin dikkat çekici bir değerlendirmeyi Arap yazar Tarık El Şami'nin 24 Nisan 2022 tarihli Independent Arabia gazetesindeki yazısından okuyoruz:
Drone kullanımı, savaş kurallarının yeniden yazımına yol açabilecek önemde bir gelişme sayılabilir. Ukrayna'da sürmekte olan mevcut savaşta her iki taraf da ölçüsüz miktarda drone kullandılar. Volodimir Zelenski yönetimi, 2022 yılında kendi üretimi dâhil Türkiye ve ABD'den edindiği 1000 kadar drone alıp kullanmaya başladı.
Bu ve başka nedenlerle (mesela drone maliyetinin az, etkisinin çok oluşuna ilaveten gayet kullanışlı ve kısa zamanda imal edilebilir olmasından ötürü) askeri amaçlı drone satışının yıllık ortalama artışı yüzde 7 olarak öngörülüyor. 2021'de toplam 13 milyar dolar tutan satış miktarının 2026'da 18 milyar dolara yükseleceği tahmin ediliyor.
Değişen çatışma kuralları doğrultusunda ABD ve müttefikleri, son dönemlerde sıkça kullanıma sokulan İHA ve SİHA'lar aracılığıyla "terörist" diye tanımladığı örgütleri veya kişileri (Cihatçı örgütleri, Haşdi Şaabi komutanları, İranlı General Kasım Süleymani gibileri) geriletmek, tek tek veya topluca imha etmek ve militanların üslendikleri alanlardan farklı bölgelere dağılmalarını sağlamak yoluna başvurdular.
Drone silahına sahip olanlar yalnız devletler değiller. Devletsiz bazı askeri-siyasi yapılar da savunma veya saldırı amacıyla elde ettikleri İHA'ları bir şekilde kavgalı oldukları kesimlerin hedeflerine gönderebiliyorlar.
Husi hareketi (Yemen), Hizbullah (Lübnan), PKK (Türkiye-Irak), Haşdi Şaabi (Irak), IŞİD (Irak-Suriye), El Nusra Cephesi (Suriye-İdlib) de bunlar arasında.
Devletlerarası savaşta yoğun drone kullanımı Dağlık Karabağ bölgesinde Azerbaycan ile Ermenistan savaşında gerçekleşti.
ABD ile İngiltere Afganistan'dan çekilmeden önce yaklaşık 1000 drone saldırısı düzenlemişlerdi.
ABD daha azını ise Pakistan, Irak, Yemen, Suriye, Libya, Somali ve diğer çatışma alanlarında gerçekleştirdi.
ABD'nin dışında Hindistan Azad Keşmir'deki İslamcı ayrılıkçılara, Pakistan kendi Taliban örgütüne, İsrail Filistinli direnişçilere, Türkiye PKK-SDG militanlarına, Körfez Arap Koalisyonu Yemen'deki Husilere, Ukrayna ile Rusya birbirlerine karşı yüzlerce belki de binlerce drone saldırısı gerçekleştirdi-gerçekleştirmekte.
6 Şubat 2022 tarihli BBC Türkçe bülteni Türkiye ile ilgili önemli bir kural değişimini haber-yorum şeklinde şöyle veriyordu:
…Türkiye'de bağımsız bir savunma analisti olan Arda Mevlütoğlu'na göre: 'Ankara hükümeti son 20 yılda önemli bir insansız hava aracı kuvveti oluşturdu. İnsansız hava araçlarını, sınırdaki (PKK karşısında) güvenlik operasyonlarında 1990'ların ortalarından beri etkin bir şekilde kullanıyorlar. Ülkenin savunma sanayisinde, insansız hava aracı teknolojisinin geliştirilmesine öncelik verildi. Operasyonel ve üretim kapasitesi açısından Türkiye, İsrail dışında bölgede eşi olmayan bir konumda bulunuyor.
Savaşın gizlenen karanlık tarafına aynayı tuttuğumuzda şöyle bir gerçekle karşılaşıyoruz:
İlgili ülkeler ve bilhassa ABD yönetimi "Drone saldırılarının çok isabetli olduğunu ve sivil hedeflere daha az zarar verdiğini" iddia etmektedir.
Oysa Rand Corporation düşünce kuruluşunun Mart 2021 tarihli raporunda, Amerikan ve Koalisyon kuvvetlerinin 2017'de Rakka (Suriye) ve Ramadi (Irak) vilayetlerinin IŞİD cihatçılarından geri alınışı sırasında onlarca sivilin katledildiği belgelendi.
Keza Suriye'deki 2019 hava saldırıları sonucunda aralarında çocukların da bulunduğu sivil ölümlere yol açılmıştı.
Somut örneğini belgeleyen The New York Times gazetesinin, Eylül 2022 başında elde ettiği gizli belgelere göre; ABD Savunma Bakanlığı Pentagon, İHA ve SİHA'nın sivillere verdikleri zarar hakkında 1300 kadar raporu inceleyip tartışmıştır.
Sonuç olarak İHA'ların hava görüntüleri yoluyla edindiği istihbarat bilgilerinin bir kısmının kusurlu/hatalı olmasından veya yanlış analizinden ötürü SİHA bombalarının önemli ölçüde militan kampı-ve ayrımı yapmadan alelacele sivil hedefleri de vurdukları ortaya çıktı. Nihayetinde çocuklar dâhil binlerce sivil hayatını kaybetti.
Savaşın acımasız tabiatı gereği benzer olayların Türkiye'nin askeri harekât yaptığı bölgelerde de yaşandığına ilişkin haberler yerli ve yabancı basında haber olarak sıkça yayımlanıyor.
Türkiye'nin Etiyopya'ya sattığı SİHA'larla (Bayraktar BT2) Tigray direnişi hedeflerini vurması üzerine bazı aktivistler ABD'nin başkentinde, "sivil katliamına yol açtığı için" bu satışın durdurulmasını istediler.
Bahsedilen hataların, İHA ve SİHA'ları uzaktan kumanda ile yöneten askeri görevliler nezdinde psikolojik rahatsızlıklar yarattığı da ortaya çıkarıldı.
Dış politika ve diplomaside drone kullanmanın oynadığı role gelince;
Drone diplomasisi meselesi çok boyutlu ve çok amaçlıdır. Örneğin bu silahı üreten veya edinen ülke yöneticileri, "İHA-SİHA araçlarını ülke içinde veya dışında sadece savunmak maksadıyla kullanacaklarını" söylerler.
Oysa hemen her ülke, dış politikadaki hırslarını yahut ihtiraslarını gerçekleştirmek için bu araçları etkili bir siyasi ve askeri koz olarak elinde tutmaktadır.
Dış politikasını güçlendirmenin ve hatta bölgesel ölçekte yayılmacılık yapmanın bir yolu da drone sahibi olmaktan geçmektedir.
6 Şubat 2022 tarihli BBC Türkçe yorumunda şöyle deniliyordu:
Türk yapımı insansız hava araçları (İHA), Rusya karşısında konuşlanabilecek Ukrayna kuvvetleri için önemli bir rol oynuyor, tıpkı dünyanın diğer bölgelerindeki çatışma noktalarında olduğu gibi. Suriye, Libya ve daha yakın zamanda Dağlık Karabağ'daki çatışmalarda etkili olduğunu kanıtlayan Bayraktar TB2 özellikle talep görüyor.
Uluslararası ilişkilerde drone, yumuşak gücün (soft power) yaygınlaştırılarak iç ve dış kamuoyunda olumlu bir etki yaratmanın da aracıdır.
İHA'ların hassas hedefleri en az külfet ve bedelle vurabilmesi sayesinde, savaşın yan zayiatı sayılan sivil hedeflerin de zarar görmesi (bilhassa masum insanların katledilmeleri) durumunda, çoğu zaman kamuoyundan büyük tepkiler gelmiyor. Tank ve savaş uçaklarının bombardımanları ise daha çok tepki topluyor.
Keza ticari ve siyasi ilişkiler geliştirmenin de kârlı bir aracı sayılıyor. Ayrıca İHA'lar denge ve havuç-sopa politikası yürütmek için kullanılabiliyor.
Türkiye'nin bilhassa Ukrayna'ya sattığı drone'lar da birkaç amaca birden hizmet edebiliyor.
Mesela Türkiye NATO ile Rusya arasında denge politikasına oynamakta, bu arada yeri geldikçe İHA'ları hem ABD hem de Rusya'ya karşı elverişli bir joker (koz veya ikram) gibi kullanabilmektedir.
Ayrıca Türkiye, drone imalatından ciddi paralar kazanarak delik bütçesini yamamaya çalışmakta ve drone satın alan ülkelerle sadece ticari değil, başka türlü dostluk ilişkileri de gelişiyor.
Bu tespit mevcut iktidarın niçin dışarıda böylesine destek gördüğünü anlamamıza da yardımcı olabilir.
İki örneğe bakalım:
- Son Karabağ Savaşı sırasında Türkiye'nin Azerbaycan ile ilişkilerinin iç içe geçerek bir kat daha güçlenmesi ve Rusya'ya rağmen orada bir askeri güç olarak ortaya çıkması büyük ölçüde İHA'lar sayesinde oldu.
- Bayraktar şirketi imalatı TB2'lerin Rus kuvvetlerini engellemedeki başarısıyla ünlü hale gelmesinin ardından, Ukraynalılar şarkılar besteledi ve bazı müttefikler daha fazlasını satın almak için kitlesel fonlama kampanyaları başlattı.
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü'nden Erik Lin Greenberg'e göre;
İHA'lar müşteri ülke ile imalatçısı arasında ilişkilerin geliştirilip kökleşmesine yardımcı olmaktadır. Çünkü drone kullanımı uzun bir eğitim, lojistik destek ve bakım süreci gerekmektedir. Eğitim alan müşteri ülkenin askeri ekibi, zaman içinde terfi ettiğinde satıcı ülkeye karşı sempatisi devam edecektir. Bu da gelecekte mal sahibi ülkenin alıcı ülkenin siyasi kararlarında etkisi olmasına zemin hazırlar.
İmalatçı ülke, icabında alıcı ülkede drone üretme fabrikası ile entegre tesisleri kurmayı tercih edebilir.
Mesela İran, Tacikistan ile Venezuela'da böyle yaptı; Sudan ve Suriye'ye de bu silahtan gönderiyor.
Türkiye'den de bir örnek: Reuters haber ajansına konuşan Ukrayna Savunma Bakanı, anlaşmanın "Türk üreticilerin Ukrayna'da bir insansız hava aracı fabrikası kurması için elverişli koşullar yarattığını ve böylece tüm araç serisini kendilerinin üretebileceklerini" söyledi.
Baykar Teknoloji Genel Müdürü Haluk Bayraktar, 26 Ağustos'ta Ukrayna merkezli 1+1 kanalının sorularını yanıtlarken, "Zelensky'nin Türkiye ziyareti sonrasında sözleşme imzalanarak hayata geçirilecektir" demişti.
Nitekim Türkiye ile Ukrayna arasında Bayraktar BT2 ve benzeri İHA üretimi için fabrika sözleşmesi imzalandı.
İlaveten Ukrayna'nın gönderdiği drone motorlarını kullanan Türk firmaları, İHA imal edip tekrar Ukrayna'ya sevk ediyorlardı. Bu alışverişten rahatsız olan Rusya'nın tepkisini çeken Türkiye ise, "Biz malımızı satıyoruz, gerisine karışmayız!" gerekçesiyle kendisini savunuyordu.
Yeni bir iddiaya bakılırsa, bazı Türk üretici firmaları Ukrayna'da monte etmeye başladığı İHA'lara kendi damgası yerine "Made in Ukraina" (Ukrayna Malı) damgasını vurarak hem Rusya'nın ithamlarından hem de farklı sorumluluklardan sıyrılmanın yolunu bulmuşlar.
Yakın zamanda batılı ülkelerin koyduğu kimi ağır şartları ve imtiyazları kabul etmeyen bir Ortadoğu ülkesi Türkiye'den 20 drone aldı.
Bu da uluslararası ilişkilerde, küçük ve imalatçı olmayan ülkelerin icabında kendi çıkarları açısından niçin "drone diplomasisi" yöntemine başvurduklarını gösteriyor.
"Drone diplomasisi"nin farklı bir askeri boyutunu ise ABD'li bir yetkilinin demecinde bulabiliyoruz:
Rusya, son zamanlarda Ukrayna'da kullanılmak üzere İran'dan aldığı çok sayıda drone (SİHA) karşılığında İran ordusuna gelişmiş silah (Sohoy-35 savaş uçağı dâhil) ve mühimmat sevk etmektedir.
Amerikalı kadın yazar Robin Hobb'un "Diplomasi, gücün yumruğunu gizleyen kadife eldivendir" özdeyişinden hareketle, İHA'lar barışçıl amaçlarla ve kamu yararına kullanılmadığı müddetçe "drone diplomasisi"nin sadece "şiddetin farklı bir yöntemi" olduğunu vurgulayarak yazımızı burada noktalayalım.
Yararlanılan kaynaklar:
1. https://www.independentarabia.com/node/322246/
2. Rıdvan Bari Urcosta, "The Revolution in Drone Warfare The Lessons from the Idlib De-Escalation Zon", The Air Force Journal of European, Midde Eastern, & African Affairs-JEMEAA, Sonbahar 2020. https://www.airuniversity.af.edu/JEMEAA/Display/Article/2329510/the-revolution-in-drone-warfare-the-lessons-from-the-idlib-de-escalation-zone/, 31Ağustos 2020.
3. Prof. Dr. Valeri Modebadze, The importance of Drones in Modern Warfare and Armed Conflicts.
4. Alice K. Ross, Jack Serle and Tom Wills, Drones in Afghanistan: A Scoping Study.
5. Dr. Paul Gill, The Bureau of Investigative Journalism The Impact of Drone Attacks on Terrorism.
6. Dr. Wali Aslam, The Case of Pakistan terrorist Relocation and the Societal Consequences of US Drone Strikes in Pakistan.
7. https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-60258180, BBC, 6 Şubat 2022.
8. Erik Lin Greenberg, Wargame of Drones: Remotely Piloted Aircraft and Crisis Escalation. https://journals.sagepub.com/doi/10.1177/00220027221106960
9. Gürcistanlı akademisyen Prof. Dr. Valeri Modebadze, KutBilim Journal of Social Sciences and Arts, cilt f, sayı 2, 2021.
https://www.statewatch.org/media/documents/news/2014/oct/Remote-Control-Digest
10. https://tr.euronews.com/2022/10/28/baykar-ukraynadaki-drone-fabrikasini-iki-yil-icinde-tamamlayacak, 28 Ekim 2022.
11. https://www.yeniakit.com.tr/haber/haluk-bayraktar-acikladi-iste-ukraynadaki-iha-fabrikasinda-son-durum-1685722.html, 26 Ağustos 2022.
12. https://www.mei.edu/publications/fight-syrias-skies-turkey-challenges-russia-new-drone-doctrine, Ali Bakeer, 26 Mart 2020.
13. https://www.independentarabia.com/node/322246/, Tarık El Şami, 18 Nisan 2022.
14. https://www.independentarabia.com/node/404321/, Tarık El Şami, 22 Aralık 2022.
*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.
© The Independentturkish
