Çalışma hayatında en fazla konuşulan, en fazla ihtilafın yaşandığı ve iş mahkemelerimizi en çok meşgul eden konuların başında, fazla çalışmaya dayalı sürelerin ücretlerinin ödenip ödenmemesi gelmektedir.

Bu yazımızda "Fazla süreli çalışma ve fazla mesai ücretlerinin nasıl ödenmesi gerekir", "Hangi hallerde ve ne kadar fazla süreli çalışma ya da fazla mesai yaptırılabilir" sorularını yanıtlayacağız.

Fazla süreli çalışma ve fazla mesai ücretlerinin nasıl ödenmesi gerekir?

Fazla çalışmanın her saati için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen tutarının yüzde 50'ye yükseltilmesi suretiyle ödenir.

Fazla sürelerle çalışmalarda her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 25'e yükseltilmesiyle ödenir. 

Parça başına veya yapılan iş tutarına göre ücret ödenen işlerde, fazla çalışma süresince işçinin ürettiği parça veya iş tutarının hesaplanmasında zorluk çekilmeyen hallerde, her bir fazla saat içinde yapılan parçayı veya iş tutarını karşılayan ücret esas alınarak fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma ücreti hesaplanır.

Bu usulün uygulanmasında zorluk çekilen hallerde, parça başına veya yapılan iş tutarına ait ödeme döneminde meydana getirilen parça veya iş tutarları, o dönem içinde çalışılmış olan normal ve fazla çalışma saatleri sayısına bölünerek bir saate düşen parça veya iş tutarı bulunur.

Bu yolla bulunan bir saatlik parça veya iş tutarına düşecek bir saatlik normal ücretin, yüzde 50 fazlası fazla çalışma ücreti, yüzde 25 fazlası fazla sürelerle çalışma ücretidir.

Yüzde usulünün uygulandığı işyerlerinde fazla çalışma ücreti, 4857 sayılı İş Kanunu'nun 51'inci maddesinde öngörülen yönetmelik hükümlerine göre ödenir. (Ek fıkra: RG-25/8/2017-30165)

Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, 4857 sayılı Kanunun 42'nci maddesi uyarınca zorunlu nedenlerle ve 43'üncü maddesi uyarınca olağanüstü hallerde, haftalık 37,5 saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde 100'den az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir. 

Fazla çalışmada sınır nedir?

Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz.

Bu süre sınırı, işyerlerine veya yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir.

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma sürelerinin hesabında yarım saatten az olan süreler yarım saat; yarım saati aşan süreler ise bir saat sayılır. 

Serbest zaman hakkı nasıl kullanılır? 

Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi, isterse işverene yazılı olarak başvurmak koşuluyla, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 30 dakikayı; fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında 1 saat 15 dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir. 

İşçi hak ettiği serbest zamanı, 6 ay zarfında işverene önceden yazılı olarak bildirmesi koşuluyla ve işverenin, işin veya işyerinin gereklerine uygun olarak belirlediği tarihten itibaren iş günleri içerisinde aralıksız ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.

İşçinin bu kanundan ve sözleşmelerden kaynaklanan tatil ve izin günlerinde serbest zaman kullandırılamaz. 

Fazla çalışma yapılamayacak işler nelerdir?

Aşağıda sayılan işlerde fazla çalışma yaptırılamaz: 

• İş Kanunu'nun 63'üncü maddesinin son fıkrası uyarınca sağlık kuralları bakımından günde ancak 7,5 saat ve daha az çalışılması gereken işlerde, 
   
• Aynı kanunun 69'uncu maddesinin 1'inci fıkrasındaki tanıma göre gece sayılan gün döneminde yürütülen işlerde (şu kadar ki, gündüz işi sayılan çalışmalara ek olarak bu yönetmelikte öngörülen fazla çalışmalar gece döneminde yapılabilir), 
   
• Maden ocakları, kablo döşemesi, kanalizasyon, tünel inşaatı gibi işlerin yer ve su altında yapılanlarında.

Fazla çalışma yaptırılmayacak işçiler kimlerdir?

Aşağıda sayılan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz. 

• 18 yaşını doldurmamış işçiler, 
   
• İş sözleşmesi veya toplu iş sözleşmesi ile önceden veya sonradan fazla çalışmayı kabul etmiş olsalar bile sağlıklarının elvermediği işyeri hekiminin veya Sosyal Sigortalar Kurumu Başkanlığı hekiminin, bunların bulunmadığı yerlerde herhangi bir hekimin raporu ile belgelenen işçiler, 
   
• İş Kanunu'nun 88'inci maddesinde öngörülen yönetmelikte belirtilen gebe, yeni doğum yapmış ve çocuk emziren işçiler, 
   
• Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalıştırılan işçiler,
   
• (Ek:RG-25/8/2017-30165) 4857 sayılı Kanun'un 42'nci maddesi uyarınca zorunlu nedenler ve 43'üncü maddesi uyarınca olağanüstü haller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
  
  Kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçilere fazla sürelerle çalışma da yaptırılamaz. 

Fazla çalışmanın belgelenmesi 

İşveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır.

İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte, 4857 sayılı İş Kanunu'nun 32 ve 34'üncü maddeleri uyarınca ödenir.

Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanunu'nun 37'nci maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir.

Sorularınız için: [email protected]

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.