Güney Afrika'da metruk bir Osmanlı mabedi; Nûru'l Osmânîye Câmîi

Güney Afrika'da kaderine terkedilmiş ve ismini Devlet-i Osmaniye'den alan Paarl Câmîi, Ümit Burnu'nda hâlen eski tarihî yapısıyla ayakta durmaktadır.

Mezkûr câmînin tarihî geçmişi ve Osmanlı Hilâfeti ile olan bağlantısı, on dokuzuncu yüzyılın son çeyreğine kadar gidiyor. 
 

Cape Town'da halk arasında Mescid'ul Osmaniye şeklinde geçen Paarl semtindeki Nur'ul Osman Cami, 1901

Nûru'l Osmânîye Câmîi ile ilgili belgeler, Güney Afrika milli arşivlerinden başka Osmanlı arşivlerinde karşımıza çıkmaktadır. ¹

Ebubekir Efendi'nin çocukları arasında en âlim olanı olarak bilinen Müderris Hişam Nimetullah Efendi, bir süre babasının açmış olduğu Cape Town şehir merkezindeki teoloji okulunda eğitim faaliyetlerinde bulunduktan sonra Müslüman ahalinin ricâsı üzerine Paarl kasabasında bulunan câmîde imamlık yapmaya başlar. ²

Aynı tarihlerde Cape Town Müslüman cemiyetinin başkanı olan Hişam Nimetullah Efendi'nin Paarl Câmîi'nde imamlık yaptığı sıralarda bu ibâdethânenin Nûru'l Osmânîye Câmîi ismi taşıdığı arşiv kayıtlarından anlaşılıyor.

Osmanlı Arşivi Yıldız Sarayı Evrâkı'nda bulunan bir dökümanda; Paarl Şehri Nûru'l Osmânîye Câmî-i Şerîfi Müderrisi Șeyhu'l ilim, merhum Ebubekir Efendizâde Hişam Nimetullah Efendi'nin Paarl Müslüman cemaati tarafından eğitim faaliyetlerine devam etmesi için arzuhâl verildiği görülmektedir. ³

Belgelerden anlaşıldığı kadarıyla Hişam Nimetullah Efendi, Mekke'den müderrislik payesini aldığı zaman Güney Afrika'ya geri dönmüş ve Cape Town'da bir sahaf açmak istemişti.

1893 yılında Ümit Burnu'nda Cape Town şehrinde sakin Ebubekir Efendizade Haşim Nimetullah Efendi'ye kütüb-i diniyenin tabı için on bin kuruş verilmesiyle ilgili maddi desteğe dair arşiv kaydı bu meseleyi ortaya koymaktadır. ⁴

Hişam Nimetullah Efendi'nin Paarl camiindeki hizmetlerinden evvel Osmanlı Devleti'nin gönderdiği Kimberley şehrinde kapanacak mektebe mahsus yardımın Paarl nahiyesine gönderilmesine karar verilmişti.

Bunun için Müderrislerden Hacı Hişam Nimetullah Efendi'nin kendi mekteplerine müdür ve muallim tayinine müsaade olunmasına dair Maliye Vekaletinden bir talimat verildiğine dair vesika, elimizde olan belgeler arasındadır. ⁵

Yine Müslümanlara ait bazı işlerin çözümü için kendisinden aracılık talep olunduğuna dair Cape Town dahilindeki Paarl şehri Müderrisi Nimetullah Hişam Efendi'nin İstanbul'a gönderdiği mektubunda Paarl Camiinde ders okuttuğu anlaşılmaktadır. ⁶

Dolayısıyla bu caminin henüz kurulma aşamasında Hişam Nimetullah Efendi'den ötürü isminin Mescid'ul Nur'ul Osman olduğunu söylemek mümkündür.

Bunların haricinde 1905 ve 1908 yılları arasında Hişam Nimetullah Efendi'nin birkaç defa Nur'ul Osman Camiinde Hicaz Demiryolu projesine bağış yapanlar için İstanbul'dan gönderilen Hicaz Demiryolu madalyalarını sahiplerine takdim ettiği anlaşılmaktadır. ⁷

1912 yılında Kızılay'ın bölgelerinde bir şubesi bulunmadığına ve derlenecek meblağın ileride gönderileceğine dair Cape Town şehrinden Johannesburg Konsolosluğu'na gelen cevapta Hişam Nimetullah Efendi aracılığıyla Paarl caminin  yine merkez olarak kullanıldığı anlaşılıyor... ⁸
   

Hişam Nimetullah Efendi'nin ağabeyi Ahmet Ataullah Efendi İstanbul'dayken, kardeşi Hişam Nimetullah'ın Paarl Semti'ndeki ev adresine mektup gönderdiği anlaşılmaktadır, 1905​​​​​

Osmanlı arşiv belgelerinde Paarl semtinde meskûn müderrislerden Hacı Hişam Nimetullah Efendi'nin kendi mekteplerine muallim tâyinine müsâade olunması kaydı yer almaktadır.

Benzer şekilde Paarl'da yüz haneyi aşmış olan İslâm cemiyetinin eğitimi için vâki olan İslâm âlimi mahrûmîyetinden ötürü Müslüman öğrencilerin Hristiyan okullarına gitmeye mecbur kalmaları nedeniyle Hacı Hişam Nimetullah Efendi'nin kendi okullarına müdür tâyinine dâir Paarl Müslümanları tarafından gönderilen bir arzuhâle rastlanması, bu dönemde Paarl İslâm Cemiyeti'nin sorunları hakkında kayda değer bilgiler vermektedir.

12 Eylül 1906 tarihinde Cape Town Müslümanlarının İstanbul'a gönderdikleri mektupta Hişam Efendi'nin Nurul Osmaniye caminde hizmetlerine devam etmesi istenmiştir:

Paarl Müslümanları yüz haneden fazladır. Fakat burada her bir şeyin pahalılığı ve ders bedelinin yüksekliği sebebiyle daimi bir muallim tedarik edemediğimizden ancak ara sıra muktedir bir muallim bizi ziyaret ediyor.

Memleketimizde yürürlüğe konan yeni bir kanunla bütün çocukların mektebe devam etmesi gerektiğinden muktedir ve gerekli şartları haiz bir muallimden mahrum bulunduğumuzdan evlatlarımız misyonerlerin yönettiği Hristiyan mekteplerine devam etmek mecburiyetinde kalıyorlar.

Bu durumun çocuklarımızın dini itikatlarından mahrum kalmalarına sebep olacağından bizler dinimizin kaidelerinin de öğretilebileceği bir mektebin açılması için Halifemizden yardım istirham etmek cüretinde bulunuyoruz.

Ahmet Ataullah Efendi'nin Doğu Hindistan'da şehbenderlikle nasp ve tayini münasebetiyle Güney Afrika'da bulunan mektep için verilen tahsisatının Paarl için verilmesini istirham ediyoruz.

Fakr'u zaruretimiz burada daimi bir Muallim bulundurmamıza mani olduğundan bu konuda da yardımlarını sevgili Padişahımız ve Halifemizden istirham ederiz.

Merhum Șeyh Ebubekirefendizade Müderris Hacı Müderris Hişam Nimetullah Efendi'nin mektebimizin muallimliğiyle idare-i memuriyetine ve müdürlüğüne tayinini niyaz eyleriz.

Ulum-i diniyede yed-i tula sahibi bulunan Nimetullah Efendi, Güney Afrika'da mühim hizmetlerde bulunmuştur. Sevgili Padişahımızın en sadık tebealarından bulunduğumuzu ve yardıma muhtaç olduğumuzu arz eyleriz.

İmza: Paarl şehri Nur-i Osmaniye Cami mütevelli ve hatibi el-Hac Yakup Abdullah, Paarl Müslümanları imam ve sorumlusu el Hac Kıyamuddin, ve toplam 35 Paarl ahalisi ileri gelen Müslümanların imzası  ⁹

Nihâyetinde Paarl şehrinde bulunan mektebe, Müderris Hacı Hişam Nimetullah Efendi'nin müdür tâyin olunduĝu anlaṣılmaktadır.

Güney Afrika yerli gazetelerinde ise; Osmanlı Güney Afrika Konsolosu Yohannes Majakyan Bey'in gayretiyle Hindistan Müslümanları'nın Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti'yle olan iliṣkileri yanı sıra Paarl'daki Müslüman ahali ile de iliṣkilerini sürdürdükleri bahsi geçmektedir.

Aynı tarihlerde Durban şehrinde bulunan ünlü Hintli lider Mahatma Gandhi ile ülkedeki ırkçı İngiliz yasaları hususunda görüştükleri yerel gazetelerdeki haberlerden anlaşılmaktadır.

Müderris Hişam Nimetullah Efendi Port Elizabeth'deki okuluna gidince Paarl Câmîi'ni en büyük oğlu Ahmed Naim Efendi'ye bırakmıştı.
 

Paarl caminin adres olarak dikkat çektiği Osmanlıca belgelerden birinde: "Hicaz Demiryolu ianesi olarak toplanan ve leffen takdim kılınan 15 İngiliz lirasının lütfen kabul buyurulmasını zat-ı alinizden istirham ederim. Güney Afrika'da halen devam eden savaş ve taun sebebiyle belirtilenden daha çok akçe toplayamadığımdan dolayı mütesessirim. Fakat her şartta yardım toplamak için elimden geldiği kadar çalışacağımı arz ederim" şeklinde önemli bilgiler yer almaktadır. BEO, 561 – 42005, H-01-08-1312

Müderris Hişam Nimetullah Efendi zamanında en mûteber dönemini yaşayan Paarl İslâm Cemaati ve Nûru'l Osmânîye Câmîi, onun Port Elizabeth şehrine taşınmasıyla oğlu İmam Naim Efendi geçmişti.

Hişam Nimetullah Efendi'nin bu câmîde görevli iken birçok defa mektuplarında yazışma adresini Paarl Nûru'l Osmânîye Câmîi olarak gösterdiği anlaşılmaktadır.

Yine ağabeyi Ahmet Ataullah Bey İstanbul'dayken, kardeşi Hişam Nimetullah'ın Paarl Semti'ndeki ev adresine birçok defalar mektup gönderdiği anlaşılmaktadır.

Hişam Nimetullah Efendi'nin eşinin Paarl Müslüman cemaatinden olması, oğlu İmam Naim Efendi ve kardeşlerinin de bu semte yerleşmelerine vesile olmuştur. ¹⁰

Günümüzde "Murad" soy ismiyle mâruf Müderris Hişam Nimetullah Efendi'nin ailesi, Paarl Şehri'nde elli yıla yakın İslâmî faaliyetlerin başını çeken bir aile olarak kayda değer hizmetlerde bulundular.  
 

Ümit Burnu'nda Paarl şehrinde Nur-ı Osmaniye müderrisi Șeyh'ul ilm Ebubekir Efendizade Hişam Nimetullah Efendi, Paarl, Cape Colony/South Africa

Cape Town yerli gazetelerinde 1938 senesine âit bir haberde, Ebubekir Efendi'nin kız öğrencilerinden olan, cenazesini binlerce Müslüman'ın kaldırdığı Hacı Gülsüm Murad Hanım'ın vefât haberi, Murad Ailesi'nin bu havalideki eğitim faaliyetlerinin tesiri hakkında fikir vermektedir.

Güney Afrika'nın en önemli kadın din hocalarından olan Hacı Gülsüm Hanım'ın Paarl'daki Murad Ailesi'nden olduğu ve vefâtının Müslüman cemaatini derinden etkilediği yazılmaktadır.

İmamlığı elinden bırakmayan Murad Ailesi, gerek Paarl Câmîi'nde gerekse baṣka bölgelerde din hocalığını bayrak yarıṣı gibi nesilden nesile taşıyarak bunu bir aile geleneği hâline getirmiṣlerdir. ¹¹

Müderris Hişam Nimetullah Efendi'nin imamlığından sonra Nûru'l Osmânîye Câmîi'nde sırasıyla; El Hac Kıyamüddin, İmam Habil Domingo, İmam Muhammed Murad, İmam Naim Efendi, Şeyh Abdürezzak Nacar, Şeyh Naim Murad, Şeyh Muti Murad, Şeyh Beşir Benjamin, Mevlânâ Yunus Süleyman ve son olarak yine aynı aileye mensup Şeyh Nabil Murad görev yapmıştır.

1960 yılında Paarl Şehri Müslüman cemaatinin, şehrin yeni yerleşim merkezi olan güneydoğu kısmına taşınmasıyla cemaatini kaybeden Nûru'l Osmânîye Câmîi, giriş kısmında bulunan ay yıldızlı Osmanlı bayrağı ve kitabesiyle köklü mazisinin izlerini günümüze taşıyor.

Eski tarihi dokusunu hâlen koruyan Nûru'l Osmânîye Câmîi, günümüzde ne yazık ki metruk bir durumda, bakıma muhtaç bir hâlde kaderine terk edilmiştir. ¹²

Notlar

1. Gençoğlu, Halim. 2018. Güney Afrika'da zaman ve mekân: Ümit Burnu'nun umudu Osmanlılar. S. 141, Osmanbey, İstanbul: Libra Kitapçılık ve Yayıncılık
2.   Masjid Uthmania, https://ctme.co.za/directory/12801/masjid-uthmania/, 20/12. 2020 tarihinde erişildi.
3.   Gençoğlu, Halim. 2017. Ottoman traces in Southern Afrika the impact of eminent Turkish emissaries. Osmanbey, İstanbul : Libra Kitapçılık ve Yayıncılık
4.   Cumhubaşkanlɪğɪ Devlet Arşivi, BEO, 561 – 42005, 561 - 42005
5.   CDA, I. HUS. 146/61, H-24-08-1324. 
6.   CDA, HR.TH. 346 – 25, M-22-04-1907
7.   Cape Town Arşivi, MOIB 2/3285 273 Effendi, Hesham Neamotollah. Insolvent Liquidation and Distribution 1910    
8.   CDA, HR.SFR. 3..680-63, M-17-04-1912
9.   Hatip Recep, Müezzin Mustafaa bin Muhammed Said, Hatip el Hac Abdülhakim ibn-i Miftahüddin, el-Hac Hişam ibn-i Zekeriya, İsmail Basirüddin, Hatip Coharuddin, Abdullah Adem, Cabir ibn-i Yasir, Hac Abdülkerim, İbrahim ibn-i Abdülhasib, Șaban Said, Muhammed İsmail, Mesud Abdul Khan, Muhammed İbrahim, el-hac Abdulbasir, el-Hac Nureddin, el-Hac İbrahim in Dureddin, Habib M. Nur, Șaban Ali, CAfer ibn-i Abdullah, el Hac HAmdullah, el hac Fazlullah CDA, Y.A. Hus. 506/142
10.    İmam Naim Efendi’nin yaṣ ayan tek oĝlu 78 yaṣ ındaki Mecid Emcedi Efendi ailesinde artık kıymetini bilen birisi kalmadıĝını söyleyerek babasından kalan kitapları bize hediye etmiṣ tir.  Naim Efendinin vefatında onun dört bin civarında babasından devr aldıĝı dini kitapları, onun ve ailenin din kültürü ve eĝitimi hakkında ip uçları vermektedir. Cape Town Milli Arṣ ivi; Mooc C 6/9/15525 5915/48 EffendI, Ahmed Naim, Estate Paper. 1948
11.   Gençoğlu, Halim. 2016. Güney Afrika'da Osmanlı izleri Güney Afrika'da unutulan bir Osmanlı nesli. İstanbul Tezkire
12.   Uçar kitabında, Paarl’daki Nûru’l Osmânîye Câmîi’ni, Nûr’ul Hamidiye Câmîi olarak not etmiş! Hâlbuki Nûru’l Hamidiye Câmîi Paarl’da değil Cape Town şehir merkezindedir. Bkz. Uçar, Ahmet, 2008, Unutulmayan Miras, Güney Afrika’da Osmanlılar, s. 443, İstanbul.

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe'nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.