'Türkiyeli Yahudilerle Konuşmak' mülakatlarımızın dördüncüsünü Denis Ojalvo ile yapmıştık.

Mülakatın sonunda yer alan ve Türkiye'nin yurt dışındaki tanıtımıyla lobiciliğini üstlenen 500. Yıl Vakfı'nın kuruluş serüveninin okurlarımızın kafasında bu konuya ilişkin soru işaretlerini gidereceğini düşündüğümüzden, Sayın Ojalvo'dan bize bunu anlatmasını istedik.

Kendisi anlattıkça nezdimizde oluşan kanaat bunu yazıya dökmemiz gerektiği ve genel kamuoyu ile paylaşmanın değerli olacağı yönündeydi.

"Türk Yahudi Lobiciliği" olgusunun 500. Yıl Vakfı ile başlamadığını ifade etmek gerekir. Bunun izini 1974 Kıbrıs Müdahalesi ve ardından ABD iç siyasetindeki etkilerine kadar sürmek mümkün.

Bunun sonucu olarak, 1975'te ABD'nin Türkiye'ye silah ambargosu uygulaması da Türk Yahudilerinin lobicilik faaliyetlerinde bulunmalarına alan açacaktı.

Unutulmaması gerekir ki, Türkiye'nin ABD'de mukim diasporası o zamanlar nüfus olarak küçük ölçekte ve doğal olarak siyasi olarak nüfuzu sınırlıydı.

Ermeni ve Yunan lobilerinin karşısına çıkabilecek tek güç Amerikalı Yahudilerin oluşturduğu lobi çevreleriydi.

Bu lobi çevreleriyle ilişkileri sağlayacak en doğal adayın Türk Yahudileri olması sürpriz olmasa gerekti.

1980'lerin sonuna gelindiğinde Turgut Özal'ın liderliğindeki Türkiye'nin ABD ile başkanlık düzeyinde oldukça sıcak ilişkileri mevcuttu.

Kuvvetler ayrılığının ABD politik sisteminin esası olduğu düşünülünce bu kişisel ilişkilerin etkisinin bir yere kadar sınırlı olduğu görülüyordu.

Kongre'de Amerikalı Yahudi siyasilerin etkililiği Türkiye açısından yeni tür bir arayışın kapısını aralıyordu.

 
500. Yıl Vakfı, Türkiye'nin güvenlik ve siyaset kurumlarının mutabık kaldığı ulusal çıkar addedilen konularda yurt dışındaki -özellikle ABD- karar alıcılar nezdinde destek ve ittifak arayışlarının bir sonucu olarak ortaya çıktı. 

Türkiye-ABD İlişkilerinde her sene bir gerilim kaynağı olan ABD Başkanı'nın 24 Nisan günü itibarıyla 1915 Hadiseleri için kullanacağı kelime kamuoyumuzu meşgul etmeye hâlâ devam etmekte.

Yakın zamanda Doğu Akdeniz'deki Münhasır Ekonomik Bölge ve ABD ile olan S-400/F-35 anlaşmazlıkları da eklenince Türkiye'nin yurt dışındaki imajının yenilenmesi ve özellikle Kongre nezdinde ittifak yapılabilecek siyasetçilerin arttırılması gerekiyor.

500. Yıl Vakfı, 1990'ların siyasi ve jeopolitik konjonktüründe doğan buna benzer bir ihtiyacın ürünüydü.

Bu geçmiş tecrübeden istifade edilmesi mümkün müdür?

Bu yazı söz konusu geçmiş tecrübenin vasatı olan 500. Yıl Vakfı'nın kuruluş serüvenini ilk kez geniş bir şekilde özetliyor.
 

- 500.Yıl Vakfı'nın kuruluş amaçlarından bahsetmiştiniz röportajımızın ilk bölümünde. Bu noktayı biraz açmanızı istiyorum. 500. Yıl Vakfı'nın kuruluş hikayesini anlatabilir misiniz?

Vakfın kuruluşuna takaddüm eden gelişmeleri 2005 yılında Galatasaray Üniversitesi'nde verdiğim ve Türk-Yahudi Lobiciliği'ni konu alan Yüksek Lisans tezimdeki (Vital Denis OJALVO ONER, Galatasaray Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İlişkiler Bölümü, Le Lobbysme Juif en Turquie (Türk Yahudi Lobiciliği) Yüksek Lisans Tezi, Şubat 2005. YÖK tez ref. 161880) ilgili bölümden ve ilave yorumlar yaparak mealen aktarayım.

"Mealen" ifadesini kullanmamın nedeni metnin Fransızca olması ve olası alıntıların Türkçe veya İngilizce asılları yerine bunların Fransızcadan Türkçeye geri çevrilmiş olmasındandır. 

 

Türk-Yahudi lobisi olarak bilinen 500. Yıl Vakfı'nın hikâyesi

Başbakan Özal'ın gizli diplomasisi

1985 yılında Başbakan Özal'ın ABD'ye yaptığı ziyarette ona Türkiye Yahudisi sanayici Jak Kamhi, eşlik etti.

Ziyaret esnasında Yahudi kuruluşlarının yetkilileri ve Yahudi finansörlerle gizli görüşmeler yapıldığı söylendi. 

Görüşülen kişilerden biri Özal'a "Neden Sayın Kamhi'yi büyükelçiniz olarak atamıyorsunuz?" diye sorduğunda, Özal'ın "Çünkü Türkiye'de ona ihtiyacım var!" ¹ cevabı onun kıvrak zekâsına ve dışişleri geleneklerimize müdahale girişimlerinden uzak durma konusundaki basiretine işaret ediyordu.

Başbakan Özal'ın Amerika Birleşik Devletleri ziyaretinin 27 Mart-5 Nisan 1985 tarihleri arasında gerçekleştiğini biliyoruz. ² 
 

Sayın Jak Kamhi ile tezin yazımı için 30 Kasım 2004 tarihinde yapılan mülakatta, Yahudi lobisi ile işbirliğine dayalı ilişkilerin söz konusu ziyaret esnasında Conference of Presidents of Major American Jewish Organizations Başkanı Kenneth Bialkin ile yapılan görüşmeyle başladığına işaret etti.

(Söz konusu örgütlenme ABD'deki belli başlı Yahudi kuruluşların başkanlarının temsil edildiği kurumsal bir forumdur. Bu forumun başkanının ABD Cumhurbaşkanına dolaysız erişimi vardır.)

Söz konusu görüşmede Türkiye'nin Birleşmiş Milletler Büyükelçisi Sayın İlter Türkmen de hazır bulunmuştu.

Akademisyen Prof. Dr. Gencer Özcan'a göre 1985'ten itibaren Türk-İsrail ilişkilerinde bir iyileşme olduğu gibi Amerikan Kongresi'nde Türk karşıtı kararların Amerikan Yahudi lobisi tarafından engellenmesi söz konusuydu. ³

Bu nedenle, Başbakan Özal'ın bu konudaki gizli manevralarının somut sonuçları söz konusudur. (Ojalvo Oner V.D. Tez sayfa 75-76)
 

 

Sayın Ekrem Güvendiren'in 1986 yılında İsrail'e atanması ve Türkiye-İsrail ilişkilerinin yükselişi

İki ülke arasındaki düşük seviyeli ilişkilerin temsil düzeyi ikinci sekreter rütbesinde olmasına rağmen, aslında Büyükelçi seviyesinde bir diplomat olan Sayın Ekrem Güvendiren'in 1986 yılında atanması, iki ülke arasındaki ilişkileri fiilen bu seviyeye yükseltmiştir. 

1987'de Birleşmiş Milletler'de yapılan toplantılardan birinde görüşen Türkiye ve İsrail dışişleri bakanları, ilişkilerin seviyesinin de-jure yani hukuken de geliştirmesi gereğini vurguladılar.

Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz, AJC-Amerikan Yahudi Komitesi temsilcilerine Türkiye hükümetinin ilişkilerin seviyesini yükseltmeyi amaçladığını ancak 1989'da söyleyecekti. ⁴
 

 

500. Yıl Vakfı'nın ABD'deki Yüzü GCI-Grey Company International ve arkasındaki güç, halkla ilişkiler ve lobicilik firması Hill & Knowlton

Türkiye lobi faaliyetlerini 1983 yılında Gray & Company ile sözleşme imzalayarak yenilemişti.

Hill & Knowlton tarafından 1986 yılında satın alınan bu firma, 1.100.000,00 ABD doları yıllık ücret karşılığı Hill & Knowlton bünyesinde Türkiye'ye hizmet vermeye devam edecekti. ⁵

 

"69 Akademisyen Olayı"

Lobicilerin gayretiyle, ABD Kongresi'nde "Ermeni Soykırımı"  konusunda yapılacak olan celse öncesinde bir grup tarihçi ve akademisyen, 1923'te kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin konuya ilişkin sorumluluğunu ve Osmanlı İmparatorluğu'nun doğu vilayetlerinden Ermenilerin tehciri bağlamında kullanılan "soykırım" terimini tartışan bir bildiriyi imzalayıp 19 Mayıs 1985'te The New York Times ve The Washington Post'ta yayımlattı.

69 imzacı arasında Bernard Lewis, Stanford Shaw, Avigdor Levy, Dankwart Rustow, Walter Weiker gibi Yahudi kökenli birçok akademisyen vardı.

"Ermeni Soykırımı" ile ilgili 192 sayılı karar tasarısı (Haziran/Aralık 1985). 4 Haziran 1985'te ABD Kongresi'nin Temsilciler Meclisi tarafından reddedilecekti. ⁶
 

 

Arnold & Porter

Jak Kamhi'nin başkanlığını yaptığı Profilo Holding A.Ş 1985 yılından beri ABD'nin köklü hukuk firması Arnold and Porter'ın hizmetlerinden faydalanmaktaydı. ⁸

Bu firma, 1989 ve 1992 yılları arasında İspanyol Yahudilerinin Osmanlı İmparatorluğu'na gelişinin 500'üncü yılını anma faaliyetlerini yöneten halkla ilişkiler firmasının seçiminde çok önemli bir rol oynayacaktı. 

Bu arada, daha önce bahsettiğimiz Hill & Knowlton, 22 Eylül 1988'de Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Türkiye Büyükelçiliği'nin Amerikan hükümeti nezdindeki lobicilik faaliyetlerini yürütmek, yanıltıcı/önyargılı haber ve yazılarla mücadele etmek üzere yeni bir sözleşme imzalamıştı.  

 

IAI - International Advisers Inc - "Karanlıklar Prensi" Richard Perle

11 Ocak 1989'da Türkiye Cumhuriyeti, Reagan yönetimi sırasında ABD Savunma Bakanlığı müsteşarlığını yapmış olan Richard Perle tarafından kurulan IAI - International Advisers Inc. ile özel bir lobi anlaşması imzaladı.

IAI, çabalarını Türkiye'ye yönelik ABD askeri yardımını en üst düzeye çıkarmaya odaklayacak ve Türkiye'nin çıkarlarını desteklemek için medya, politika yapıcılar ve ünlülerle iletişime geçecektir.

Perle, Yunanistan ve Türkiye'ye ABD yardımı konusunda 7/10 oranının devamını engellemeyi ve Türkiye'ye 200 milyon dolarlık bağış almayı başaracaktı. 

IAI'nin etkinliği, Richard Perle, Douglas Feith ve Mark Feldman gibi başlıca mensuplarının aynı zamanda ABD Yahudi toplumunun birer ferdi olmasından ve lobicilik çabaları düzeyinde onunla ittifaklara erişim kolaylığı sağlamasından kaynaklanıyordu. ¹⁰

Reagan Yönetimi bünyesinde Uluslararası Güvenlik İşlerinden Sorumlu Savunma Bakan Yardımcısı olan Perle, Pentagon'un yetkililerine erişebiliyordu. ¹¹

 

Ermeni Soykırımı Günü ihdasını engelleme çabaları

Diğer iki lobi firması Mcauliffe, Kelly, Raffaelli & Siemens ve Thompsons, 1990 yılında, Senatör Robert Dole tarafından 24 Nisan 1990 gününün "1915-1923 Ermeni Soykırımı'nın 75. yıl dönümü anısına Ulusal Gün" olarak ihdasını ön gören tasarıyı engellemek için Tükiye tarafından görevlendirildiler. ¹² (Ojalvo Oner V.D. Tez sayfa 77)

Senatör Dole'un karar teklifini kabul ettirme girişimini izleyen siyasi gelişmelerden, bu karar girişiminin Türk devleti ile Amerikan Yahudi lobisi arasındaki işbirliğine dayalı bağları güçlendirmeye hizmet ettiği ve 500. Yıl Vakfı'nın faaliyetlerine zemin hazırladığı sonucuna varabiliriz. 

 

Türkiye'nin lobicilik harcamaları

1990'ların başında Türkiye lobicilik faaliyetlerine 3 milyon dolar harcıyordu; bunun 2 milyon doları resmi olarak lobi şirketlerine, 1 milyon doları ise Büyükelçilik tarafından ödeniyordu. ¹³

Bununla birlikte, aynı kaynak, benzer bir bütçeyi içeren 500. Yıl Vakfı'nın yürüttüğü faaliyetlerden bahsetmemektedir.

M.A. Pak'ın 1990'ların başında Türkiye'nin lobicilik faaliyetlerine ilişkin teşhisi, lobicilik faaliyetini kriz yönetimi, Kıbrıs sorunu ve insan hakları ihlalleri odaklı bir savunma politikası olarak betimlemesidir. ¹⁴ 

Sayın Pak, Yahudiler Türkiye ile hiçbir zaman çatışmadıkları için, Amerikalı Yahudilerle iş birliği yapmanın Türkiye'nin çıkarına olacağı sonucuna varıyor. ¹⁵

 

Yunan asıllı Amerikalı hukukçu Nicholas Karambelas'ın doğru tespiti

Türk lobiciliğini daha güncel bir perspektiften inceleyen Nicholas Karambelas, Türk lobicilerinin ABD dış politikasının yalnızca tek bir hükümet organı tarafından yapılamayacağını, ancak Kongre, Başkanlık Yönetimi, Dışişleri Bakanlığı, Pentagon, Akademya ve basını da içeren karmaşık bir istişare ve sinerji üzerinden yapılabileceğini anladıkları tespitinde bulunuyor. ¹⁶ (Ojalvo Oner V.D. Tez sayfa 78)

 

Arka plan

1987'den 1990'a kadar olan dönem, genelde birlikte hareket eden, Türkiye'ye hasım üç gruptan (Ermeniler, Rumlar ve Kürtler) kaynaklanan faaliyetlerle belirgindir. 

Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin Türkiye Yahudi Toplumu'nun yardımıyla giriştiği lobicilik faaliyetlerinin arka planı budur.

 

Mükemmel ilişkiler

Turgut Özal'ın 31 Ekim 1989 tarihinden başlayıp 17 Nisan 1993 tarihindeki vefatına kadar süren Cumhurbaşkanlığı döneminde, Türkiye'nin  ABD yönetimi ve Amerikan Yahudi Lobisi ile olan ilişkileri mükemmeldi. 

 

İspanyol Yahudilerinin Osmanlı topraklarına gelişlerinin 500'üncü yılını kutlama fikri 

28 Temmuz 1982'de gazeteci Nesim Benbanaste, haftalık Şalom gazetesinde yayımlanan "Kim ölür kim kalır bilinmez ama kutlanmağa değer" başlıklı yazısında, İspanyol Yahudilerinin Türk topraklarına gelişlerinin 500'üncü yıl dönümünü kutlama fikrini öne sürdü. ¹⁷

Ancak benzer bir kutlamanın aynı hicretin 400'üncü yılı vesilesiyle de yapıldığını biliyoruz.

Bu makaleden esinlenen, Hahambaşılık danışmanı Naim Güleryüz, 14 Şubat 1983'te Danışmanlar Komitesine bir anma projesi sundu. 

 

Green light! Green light!

16 Mayıs 1983'te ise aynı komiteye. 25 Ocak 1984'te Ankara'da Başbakan Turgut Özal'a sunulacak olan kutlama programının ön taslağını sunacaktı. ¹⁸

Başbakan Özal ile görüşmesine atıfta bulunan Güleryüz, Başbakan'ın heyecanlandığını ve projeye verdiği desteği "Green light! green light!" (yeşil ışık, yeşil ışık) diyerek ifade ettiğini aktardı. ¹⁹

 

Protokol lâbirenti

17 Eylül 1984'te, Yahudilerin İspanya'dan Osmanlı'ya gelişlerinin 500'üncü yıl dönümünü kutlamak için bir komite kurulmasına ilişkin yetki isteyen bir dilekçe, Hahambaşılık makamı tarafından Başbakanlığa gönderildi.

İki gün sonra ise protokol sırasının atlandığı fark edilip 19 Eylül'de Başbakana sunulan dilekçenin bir nüshası İstanbul Valisine gönderildi.

O tarihte yürürlükte olan protokol, orijinal dilekçenin Valilik makamı yerine İstanbul'un Beyoğlu ilçesi Kaymakamına sunulmasını gerektiriyordu.

Bu "hatalara" rağmen 3 Aralık 1985'te Dışişleri Bakanlığı'ndan olumlu bir yanıt geldi. 

 

Kutlama Komitesi dilekçesi

4 Mart 1986'da N. Güleryüz, Kutlama Komitesine daha ayrıntılı bir program projesi sundu: Program, tarih, dil, edebiyat, basın, tiyatro, resimler, fotoğraflar, müzik, bilim, ekonomi, müze, kütüphane, tarihi sinagogların restorasyonu, posta pulu ve anma için özel dua yazılmasını içeriyordu.

 7 Nisan 1986'da Hahambaşılık makamından İstanbul Valiliği'ne, kutlamaları hazırlamak ve yürütmekten sorumlu kişilerin isimlerini bildiren bir dilekçe gönderildi: Bunlar, Başkan Naim Güleryüz, Üyeler; Yakup Barouh, Sami Kohen, Rıfat Saban ve Silvio Sayah idi. ²⁰

 

American Jewish Congress - Amerikan Yahudi Kongresi heyetinin Türkiye ziyareti

Türkiye Cumhuriyeti devletinin bu kutlamanın uluslararası kapsamına ilişkin yaklaşımı, Türkiye Hahambaşısı'nın davet ettiği, Theodore R. Mann'ın başkanlığını yaptığı Amerikan Yahudi Kongresi'nden 13 kişilik bir heyetin Ankara'ya yaptığı ziyaretle açıklık kazanacaktı.

T. Mann, 15 Ağustos 1986 tarihli mektubunda şunları yazdı:

Davet, Türk hükümetinin Amerikan kamuoyunu etkilemeyi umduğu bir adımdır. Türk liderler, insan hakları alanındaki olumsuz imajlarından endişe duyuyorlar, bu da AET'ye katılım ve Amerikan yardımı alma şanslarını azaltıyor.

Bu nedenle TC. Dışişleri Bakanı, toplum liderleri ve ABD'nin Türkiye Büyükelçisinin huzurunda, Türkiye'nin Engizisyon sırasında İspanya ve Portekiz'den sürgün edilen Yahudilerin gelişinin 500'üncü yılı onuruna 1992'de büyük bir kutlama yapacağını duyurdu.

Mektuba göre heyet, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki Yahudi toplumuna, Türkiye'deki Yahudi toplumunun güven içinde yaşadığını ve İsrail ile Türkiye arasındaki gelişmeye devam eden ilişkiler hakkında bilgi vermeyi üstleniyordu.

Amerikan Yahudi Kongresi, Türkiye ile ABD arasındaki iyi ilişkilere ve bunları pekiştirecek adımların atılmasına büyük önem veriyordu. (Asbarez, Kasım 1986) ²¹

 

Fikrî ve fiilî takipte zafiyet

Kasım 1986'da Hahambaşılık, Dışişleri Bakanlığı'na kutlama için formüle edilen fikirleri sunan bir dilekçe gönderdi.

1987 yılı verimsiz tartışmalarla geçtikten sonra 1988'in başlarında Yahudi toplumu idarecileri kutlama etkinliklerinin uygulanmasına ilişkin atılımlarını yenilediler. ²²

Gazeteci Nesim Benbanaste'nin 1982'de ortaya koyduğu ilk fikir ve 25 Ocak 1984'te Ankara'da kutlama programının ön taslağının Başbakan Turgut Özal'a sunulmasından 1988'e kadar geçen yılların somut bir ilerleme olmadan aktığını teslim etmek gerekir. 

 

Ne oldu da uyanıldı? Türkiye reklamcılığının duayeni Eli Aciman

Türkiye Yahudi Toplumu'nun liderlerini dürten olay, İspanyol hükümetinin 1492'de Kristof Kolomb'un Amerika'yı keşfinin 500'üncü yılını anmayı amaçlayan ve aynı yıl sürgüne gönderdiği kendi Yahudi diasporasıyla uzlaşmayı geçiştirme girişimiydi.

İspanyol hükümetinin bu manipülasyonunun farkında olan Türkiye reklamcılığının duayeni Eli Aciman, 25 Mart 1989'da Profilo Holding başkanı Jak Kamhi'ye hitaben kaleme aldığı mektubun taslağında İspanyol hükümetinin yukarıda bahsedilen girişiminin projenin başlangıcını tetikleyen ve kapsamını uluslararasılaştıran temel dürtü olduğunun altını çizdi. (Ojalvo Oner V.D. Tez sayfa 79-82) ²³
 

 

İspanyol hükümetinin Amerika'nın Kristof Kolomb tarafından keşfinin 500'üncü yıl dönümünü kutlama (ve Yahudi sürgününü perdeleme) girişimi

İspanyol hükümeti, Amerika'nın Kristof Kolomb tarafından keşfinin 500'üncü yıl dönümü kutlamalarını 1992 için planladığı Sevilla Uluslararası Fuarı etkinliği ile birleştirip aynı vesileyle dünyadaki Sefarad Yahudileri diasporasıyla da uzlaşmak ve İspanya'yı turistik bir cazibe merkezine dönüştürmek için kullanmak istedi. 

Amerika'nın Keşfinin 500. Yılını Anma İspanya Ulusal Komisyonu tarafından basılan «Sepharad '92 Jewish Spain Rediscovered Working Group»  "Sepharad '92 - Yahudi İspanya'nın Yeniden Keşfi Çalışma Grubu" broşürünün temelinde, 10 Nisan 1981 ve 11 Nisan 1985 tarihli iki Kraliyet Kararnamesi'nin olduğunu öğreniyoruz. ²⁴

Broşüre göre eş zamanlı kutlanması düşünülen üçüncü husus ise Müslüman Gırnata Krallığı'nın yıkılmasıydı.

Diğer bir deyişle İber yarımadasının tamamındaki daki İspanyol egemenliğinin tesisi de kutlanacaktı.

Ekim 1988'de Mexico City'de düzenlenen Dünya Yahudi Kongresi'nde, İspanya Yahudi Toplumu başkanı Sam Tolédano, sempozyumlar düzenleyerek ve bu konuda kitaplar yayımlayarak Yahudilerin İspanya'dan sürgün edilmesinin anılması gerektiğini ifade etti.

Önerisi, 29 Kasım 1988'de Kudüs'te düzenlenen Yahudi Sürgünü'nün 500'üncü Yılını Anma Uluslararası Komitesi toplantısında kabul edildi. ²⁵

Bu amaçla, İspanya ve Portekiz'in İsrail-İbero-Amerikan Kültürel İlişkileri Merkez Enstitüsü, söz konusu olguyu "Kaleidoskopik" bir perspektiften incelemek için elli kadar kültür enstitüsü ile temas kurdu.

 

Osmanlı'nın katkısını önemsizleştirma/yok sayma girişimi…  Yemezler !

Bu kutlama/Anma projesinde dikkati özellikle çeken husus ise, Yahudi göçünü karşılayan Osmanlı Devleti topraklarının Balkan ülkeleri, Türkiye, Filistin/Mısır ve Kuzey Afrika olmak üzere dört gruba bölünmüş olmasıydı.

Osmanlı İmparatorluğu'nun dahlini sulandırmak için iyi bir hile! Böylece, eski Osmanlı topraklarından gelen, dünyadaki tüm İspanyolca konuşan Sefarad Yahudi toplulukları bilerek ihmal edilmiş ve olayın İspanyol tarafı vurgulanmıştı.

Osmanlı Devleti'nin hatırasına yapılan bu haksızlık gözden kaçırılamazdı. 

 

Vakıf kurulması fikri Üzeyir Garih'in 

Haksızlığın yarattığı kararlı ruh hali ile müstakbel 500. Yıl Vakfı'nın kurucuları olacak Türkiye Yahudileri, Osmanlı İmparatorluğu'nun doğal varisi olan Türkiye'nin haklarının takipçileri olarak hareket edeceklerdi.

İspanyol ve Portekiz Yahudilerinin sürgünü anılmayı hak ediyorsa, aynı Yahudilerin yeni vatanlarına gelişleri de kutlanmayı hak ediyordu!

Türkiye Yahudileri bu karşılamayı kutlayacaklardı. Türkiye'deki Yahudi cemaatinin önde gelenleri, vakıf kurma fikrinin Türkiye'de tanınmış bir Türk-Yahudi sanayici olan Üzeyir Garih ²⁶ tarafından ortaya atıldığını söylüyor.

Bu fikir, 500. Yıl Vakfı'nın kurulmasıyla gerçekleşecekti. ²⁷

 

İspanyol hükümetinin cinliği

Türkiye reklamcılığının duayeni Eli Aciman, 14 Nisan 1989 günü kuruluş halinde 500. Yıl Vakfı'nın genel merkezinde yaptığı konuşmada, 1992 yılını "Yahudi İspanya ile yeniden birleşme yılı" ilan eden İspanyol hükümetinin aynı anda birkaç hedefe ulaşmayı amaçladığını ve her şeyden önce Engizisyondan ve Yahudilere karşı işlenen katliamlardan beri tarihini kirleten lekeyi silmek istiyordu.

Aciman'a göre, İspanya hükümeti Amerika'nın keşfinin 500'üncü yıl dönümünün, Sevilla fuarının ve Barselona Olimpiyatlarının, Yahudilerin maruz kaldığı Engizisyonu anma törenleriyle gölgelenmesini istemiyordu. 

İspanya, bu nedenle, muhtemel gelişmeleri önceden tahmin ettiğinden, Toledo, Girona, Cordoba, Mallorca, Sevilla gibi şehirlerin eski Yahudi mahallelerinde yüklü bütçelerle büyük restorasyon çalışmaları başlattı.

Toledo şehrini "Sefarad yani İspanya'daki Kudüs" olarak ilan etti. (Ojalvo Oner V.D. Tez sayfa 83) ²⁸

 

Jak Kamhi komutayı devralıyor

Günün Türkiye Yahudi Toplumunun Başkanı da dahil olmak üzere küçük bir heyet sanayici Jak Kamhi'yi ziyaret etti ve ona 500'üncü yıl kutlamalarını Türkiye hükümetinin de desteğiyle başarıya çevirebilmek için kurulacak olan vakfın komutasını üstlenmesini teklif etti. 

Kamhi, devlet aygıtıyla olan temasları ve bu projenin üstlenilmesi için örgütsel/mali kapasiteleri nedeniyle 1974'ten beri bu alandaki yeteneklerini zaten kanıtlamıştı.

Görevin öneminin bilincinde olan Kamhi, bu uluslararası projeyi harekete geçirmek için hükümetle temasa geçti. 

 

Girişim Komitesi

29 Aralık 1988 tarihli "Kuruluş Halinde 500. Yıl Vakfı" başlıklı bir sirküler mektuptan, 27 Haziran ve 15 Temmuz 1988'de yapılmış olan iki toplantının bir vakıf kurma girişiminin temeli olduğunu öğreniyoruz.

Girişim Komitesi, projede yer alması düşünülen Musevi vatandaşları içeren ve buna ilaveten Müslüman inancına mensup sanayiciler, iş adamları, politikacılar, bilim adamları, sanatçılar, gazeteciler, emekli diplomatlar ve askerleri içeren 51 Türk ileri geleninden oluşan bir ön liste hazırlayıp bunları fikre kazanıp seferber etme görevini üstlendi.

 

Kurucu üyelere genelge

8 Ekim 1988'de, Yahudilerin Osmanlı topraklarına gelişini anmak için Vakıf kurulmasının nedenlerini açıklayan bir genelge, "kurucu üye" olarak seçilenlere gönderildi. ²⁹

29 Aralık tarihli genelge mektupta, bu projeye devletin maddi ve manevi desteğinin sağlandığı ve gerekli fonların seferber edilip müstakbel vakfın kuruluş aşamasıyla ilgili sorumlulukları tespit edecek dört kişilik bir komite tesis edildiği belirtildi.

Bu genelge Türkiye'de Yahudi cemaatine mensup 186 kişiye dağıtıldı.

 

Girişim Komitesi ve Devletin 500. Yıl Vakfı projesine angajman derecesi

Vakfın kuruluşu amacıyla Jak Kamhi önderliğinde bir Girişim Komitesi oluşturuldu.

Girişimin çekirdeğini oluşturan kişiler: Emekli Büyükelçi Coşkun Kırca, Jak Kamhi, Eli Aciman, Üzeyir Garih, tenor Aydın Gün, Naim Güleryüz, Jak Amram, Vitali Hakko, Jak Veissid, Alber Bilen, Rifat Saban ve Sami Kohen. 

Temasların koordinasyonu için TC Dışişleri Bakanlığı tarafından belirlenen kişi Büyükelçi Ümit Pamir'di. ³⁰

Kuruluş halindeki Vakfın Genel Sekreterliğine Emekli Büyükelçi Behçet Türemen getirildi. ³¹

12 Ocak 1989 tarihli toplantıda, APCO lobi firması direktörü Paul Berger'in Dışişleri Bakanı ile görüşmek üzere Ankara'ya gitmesi kararlaştırıldı.

Bu gelişmeler hükümetin ve bürokrasinin bakanlık düzeyinde projeye çok önem verdiğinin birer göstergesiydi. ³²

 

Takip edilecek strateji 

Takip edilecek strateji iki düzlemdeydi: birincisi yerel düzlemde, uluslararası bir kuruluşun katkısıyla Türk Yahudi toplumu tarafından finanse edilecek faaliyetler; ikincisi, yurt dışında halkla ilişkiler faaliyetleri düzenlemek.

Ardından, New York'a Türkiye asıllı Yahudilerin, Türkiye büyükelçiliğinin ve konsolosluğunun katılımıyla İspanyol Yahudilerinin Osmanlı'ya gelişinin 500'üncü yıl dönümünü anmak için bir dernek kurma hazırlıklarına başlamak.

Nihayet, ilave ülkelerde de benzer komiteler oluşturmaya çalışmak…

 

Vakıfta görev alacak kişiler

Eli Aciman'ın 23 Şubat 1989 tarihli görüşmede aldığı özel notlarda, 500. Yıl Vakfı Başkan Yardımcısı olacak Emekli Büyükelçi Tevfik Saraçoğlu'nun ve Milli Eğitim eski Bakanı asker kökenli Şinasi Orel'in isimleri de yer alıyordu.

Ayrıca, Anavatan Partisi eski milletvekili ve Başbakan Özal'ın danışmanı Ogan Soysal, Belediye Başkanı Bedrettin Dalan'ın temsilcisi Reha Arar ³³ (500. Yıl Vakfı kurucularının listesi için Ek 7'ye bakınız)  

 

American Association of Jewish Friends of Turkey - AAJFT  Türkiye'nin Amerikalı Yahudi Dostları Derneği

Türk katılımcıların projeye angajmanlarının diğer bir göstergesi, Amerika Birleşik Devletleri'nde kurulan Türk-Yahudi dostluğunun paralel bir organizasyonu düzeyinde olacaktı. 12 Ocak 1989'da alınan kararla kurulan American Council of Jews and Turks – Jewish Friends of Turkey Amerikalı Yahudi ve Türklerin - Türkiye'nin Yahudi Dostları Konseyi'dir. 

23 Şubat 1989 tarihli yönetim komitesi ikinci toplantısının tutanakları Türk Amerikan Derneklerin Federasyonu FTAA Başkanı - Dr Ata Erim'in, Dışişleri Bakanlığı Basın Sözcüsü Konsolos Murat Sungar'ın, New York Türkiye Konsolos Yardımcısı Mehmet Emre'nin ve Ömer Pirinççioğlu'nun yanı sıra, Sefarad Kültürünü Araştırma ve Geliştirme Vakfı FASSAC'dan  Louis N. Levy'nin,  altı Amerikalı Yahudi'nin ve üç Türk hanımın hazır bulunduklarını anlıyoruz. ³⁴

Bu dernek American Association of Jewish Friends of Turkey - AAJFT  Türkiye'nin Amerikalı Yahudi Dostları Derneği adını alacaktı - AAJFT 2004 itibarıyla aylık bir haber bülteni yayımlamaktaydı.

 

Geniş yelpaze arayışı

Muhtemel engellerin üstesinden gelmek ve tüm siyasi partilerin projeye desteklerini sağlamak için Yönetim Kurulu'nun, Anavatan Partisi (ANAP), Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) ve Doğru Yol Partisi'ne (DYP) yakın kişilerden oluşturulmasına özen gösterildi. ³⁵

 

Halkla İlişkiler ve ortak Türk-Yahudi Projesi

500. Yıl Vakfı'nın çabalarının yanı sıra 21 Nisan 1989 günü Eli Aciman başkanlığındaki Manajans/Thompson reklam şirketi , Dışişleri Bakanlığı Müsteşarı Nüzhet Kandemir ve 500. Yıl Vakfı yetkilileri Emekli Büyükelçiler Tevfik Saraçoğlu ve Behçet Türemen'in, Siyasi Planlama Bölümü Genel Müdürü Ümit Pamir ve diğer üç bölüm müdürünün katıldığı bir toplantı düzenledi.

Bu toplantıda, Bakanlığın, Halkla İlişkiler firmasını seçerek Vakfın kurulmasına yönelik prosedürlerin ilerletilmesine ilişkin katkısı ele alındı. ³⁶

500. Yıl Kutlaması, Türkiye'nin uluslararası imajını iyileştirmeyi amaçlayan bir Türk-Yahudi projesiydi.

 

Eylem planı 

... Bir yandan, Türkiye'de yaşayan küçük bir azınlığın 500 yıl önceki bir tarihi olayı 'Mutlu bir anı'  olarak kutlama isteği ve  bu isteğe bağlı olarak ortaya çıkan sayısız yan etkiler ve problemler…

Diğer yandan, aynı olayın vesile edilerek ülkemizin oldukça kötü olan imajını düzeltme yolunda -bir platform çerçevesinde- düşünülen etkinlikler…

…Bir defa, tüm bu faaliyetlerin gerçek sahibi -veya isterseniz gerçek 'müşterisi'  diyelim- devlettir.Tabii gayriresmi olarak !

Görünürdeki müşteri ise  500. Yıl Vakfı'dır.

Faaliyetler üç yıllık bir devreyi kapsayacak, çalışmaların merkezi New York olacak ve Avrupa'nın ileri gelen ülkeleriyle, Kuzey Amerika'yı (Kanada, ABD ve Meksika) da içerecektir.  ³⁷

 

Jak Kamhi'den Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz'a rapor

Jak Kamhi, Dışişleri bakanı Mesut Yılmaz'a hitaben yazdığı 25 Ocak 1990 tarihli mektubunda, 23 Ocak 1990 tarihinde İstanbul'da halkla ilişkiler şirketi GCI'ın Başkanının, Dışişleri Bakanlığı temsilcileri Ümit Pamir ve Mehmet Akat'ın, Türk Tanıtma Vakfı (TÜTAV) temsilcisi Asım Temizgil'in katılımıyla gerçekleştirilen toplantının ; Keza 500. Yıl Vakfı Yürütme Kurulu toplantısının her açıdan başarıyla sonuçlandığını bildiriyordu. 

Kamhi, 500. Yıl Vakfı'nın Halkla İlişkiler Firması GCI tarafından yürütülecek tüm faaliyetler için bir vitrin görevi göreceğini sözlerine ekledi.

İlaveten, Dışişleri Bakanlığı'nın bakış açısının ve çalışma esaslarının yansıtılması ve temsil edilmesi gerektiğinin tabiî olduğunu vurguladı.

Kamhi ayrıca, Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz'ın 500. Yıl Vakfı ile Bakanlık arasındaki ilişki ve faaliyetleri koordine eden ana unsurları içermesi gereken bir protokolün önemi konusundaki görüşünü paylaştığını söyledi. 

500. Yıl Vakfı 19 Mart 1990'da yeni Dışişleri Bakanı Ali Bozer'e, halkla ilişkiler firması GCI ile PR faaliyetleri için varılan anlaşmanın hedef ve tasarımlarına ilişkin bilgi veren bir memorandum (muhtıra) sundu. (Ojalvo Oner V.D. Tez sayfa 84-87) ³⁹

 

500. Yıl Vakfı'nın bir lobicilik vasatı olarak tesisi

"Kuruluş Halinde 500.cü Yıl Vakfı"nın 14 Nisan 1989 tarihli oturumunun gündemi:

Kuruluş Belgesinin hazır olduğu ve yapılan başvurunun onaylanması için Asliye Hukuk Mahkemesine sunulduğu belirtildi. 

Neticede, 19 Temmuz 1989 tarihli Resmi Gazete'de 500. Yıl Vakfı'nın kuruluş ilanı, kurucularının isimleri ve Vakfın amacı belirtildi. ⁴⁰
 

 

Vakfın kurucuları: Kim kimdir?

500. Yıl Vakfı'nın Kuruluş Belgesi'ne göre 69'u Musevi inancına mensup 109 kurucu arasında Türkiye Hahambaşı, 3 Eski Bakan, 6 Emekli Büyükelçi, 1 Emekli Amiral, 5 Üniversite Profesörü, 36 İşadamı, 29 Sanayici, 5 Hukukçu, 4 Mali Müşavir, 4 Sanatçı, 4 Gazeteci, 3 Yazar ve çeşitli mesleklerden kişiler bulunmaktaydı. (Kurucuların isimleri için bkz. Ek – 7)

 

İlk toplantı, öncelikler ve hedefler

500. Yıl Vakfı Yönetim Kurulu'nun 31 Temmuz 1989'daki ilk toplantısının tutanakları, Vakfın faaliyetlerine ilişkin öncelikleri içeriyor.

Bunlar :

1. Yurt dışında faaliyetlerin başlatılması ve önceliklerin belirlenmesi için davet edilecek halkla ilişkiler şirketinin seçimi
    
2. Zülfaris sinagogunun restorasyonu ve Yahudi Müzesi olarak açılması çalışmalarının detaylandırılması
    
3. 31 Mayıs - 6 Haziran 1992 tarihleri arasında Türk Yahudiliği konulu konferansın düzenlenmesi ve Brandeis Üniversitesi'nden Prof. Avigdor Levy'nin bu konuda bilgilendirilmesi
    
4. Yurt dışında kutlama komitelerinin kurulması ve Dünya Sefarad Federasyonu tarafından kurulacak komitelerle iş birliği yapılması.
    
5. 1451 inşa tarihli Ahrida sinagogunun restorasyon projesinin onaylanması
    
6. Vakfın kuruluşunu resmen ilan etmek için basın toplantısı düzenlemek. (Emekli Büyükelçi) Coşkun Kırca ve (Gazeteci) Sami Kohen, yönetim kurulunca desteklenerek bu konuda görevlendirildiler. ⁴¹

25 Aralık 1989 tarihinde düzenlenen Yürütme Konseyi Tutanağı'nın 11 maddesi arasında, Cumhurbaşkanı'nın (Turgut Özal) ve Devlet Bakanı Mehmet Yazar'ın 500. Yıl Vakfı'nın faaliyetlerine desteklerinin yinelenmesi yer aldı. ⁴²

25 Mart 1992 tarihli 500. Yıl Vakfı bağışçılarına hitaben yazılan genelgede 500'üncü yıl resmi kutlamalarının 2 Mart 1992'de Yahudi toplumu temsilcilerinin Anıtkabir ziyareti ile başladığı, bu meyanda Cumhurbaşkanının, Başbakanın, Başbakan Yardımcısının, Ana Muhalefet Partisi Başkanının da ziyaret edildiği bildirildi;
Projenin yürürlüğe girmesi için yapılan ve aralıksız üç yıl süren hazırlık dönemi bu şekilde noktalanmış oldu. (Ojalvo Oner V.D. Tez sayfa 87-88) ⁴³

...

500. Yıl Vakfı'nın kuruluş safhasını yukarıdaki şekilde özetlemek mümkündür. 

Çıkarımım, bu destansı girişimin başarısını özellikle Jak Kamhi ve Eli Aciman'ın üstün gayret ve kabiliyetlerine borçlu olduğudur.

Tezin Giriş, Özet ve Sonuç kısımlarını okumak isteyenler üç bölüm halindeki bu linklere girip meraklarını giderebilirler:

https://www.salom.com.tr/arsiv/haber-67332-turk_yahudi_lobiciligi_1.html

https://www.salom.com.tr/arsiv/haber-67391-turk_yahudi_lobiciligi_2.html

https://www.salom.com.tr/arsiv/haber-67448-turk_yahudi_lobiciligi_3.html

 

 

 

 

 

Kaynaklar:

1. TUVAL, Shaul, Ha Kehila ha Yehudit be Istanbul 1948-1992, (İstanbul Yahudi Toplumu 1948-1992), Kudüs İbrani Üniversitesi Doktora tezi Jérusalem, 1999 s. 171 (Tuval görüşme yılını yanlışlıkla, 1985 yerine 1984 olarak zikretmiş)
2. http://www.byegm.gov.tr/YAYINLARIMIZ/ayintarihi/1985/mart1985.htm ve /nisan1985.htm
3. ÖZCAN, Gencer, “Türkiye-İsrail İlişkileri 50. Yılına girerken”, in SÖNMEZOĞLU, Faruk, Türk Dış Politikasının Analizi, Istanbul, Der Yayınları, 1998, pp. 159-177, p. 166
4. Gencer Özcan,  s. 167
5. Memnune Alev Pak s. 45
6. http://www.armenocide.am/post_gen_events2.htm
7. https://www.turk.org.au/wp-content/uploads/2014/11/AAKM-ARMENIAN-CLAIMS-AND-HISTORICAL-FACTS-6.png
8. Memnune Alev Pak p. 52
Ibid s. 46
9. Ibid ss. 47-50.
10. L. Sandy Maisel And Ira N. Forman,(eds.) Jews in American Politics, Lanham, Rowman and 
11. Littlefield Publishers Inc. 2001, p. 397
12. http://thomas.loc.gov/cgi-bin/query/D?c101:1:./temp/~c101VdPHG7
13. Memnune Alev Pak, op. cit. s. 64
14. Ibid s.56
15. Ibid s. 50
16. Nicholas G. Karambelas, Esq. ‘’Foreign Influences and U.S. Foreign Policy’’in Defensor 
     Pacis, september 2000, Defense Policy Institute of the Ministry of Defense, Hellenic Republic
17. Doğan Tamer, “Nesim Benbanaste’yi anarken“, in İlber Ortaylı et al. 500. Yıl Kutlamalarının Onuncu Yılında  Nesim Benbanaste, Tiryaki, 2002, İstanbul   s. 103 (Tarih, 500.cü Yıl Vakfı Başkan Yard. N. Güleryüz tarafından 28 Temmuz 1982 olarak verildi – 3 Şubat 2003 tarihli fax)
18. N. Güleryüz’den D. Ojalvo’ya 3 Şubat 2003 tarihli fax mesajı 
19. N. Güleryüz’ün 21 Ocak 2002 tarihinde katıldığı bir toplantıda alınan notlardan      
20. https://www.indyturk.com/tags/%C3%BCzeyir-garih
21. Vera Beaudin Saeedpour, “Ties that blind”, Kurdish Life, Number 6, printemps1993 in 
     http://www.xs4all.nl/~tank/kurdish/htdocs/a_month.html 
22.  N. Güleryüz’ün D. Ojalvo’ya  3 Şubat 2003  tarihli mesajı.
23. Eli Aciman’ın Jak Kamhi’ye hitaben kaleme aldığı (gönderilmemiş) 25 Mart 1989 tarihli mektup taslağı. Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi.
24.  İspanya Dışişleri Bakanlığı’nın “Yahudi İspanya’nın Yeniden Keşfi” çalışma Grubu’nun Sepharad ’92 broşürü 
25. Kudüs’te 29 Kasım 1988 tarihinde yapılan Uluslararası Beşyüzüncü Yıl Anma Komitesi’nin toplantı notları. 
Eli Aciman MANAJANS A.Ş. Arşivi.
26. 3 Kasım 2003 tarihinde Jak Kamhi onuruna verilen resepsiyon kayıt çözümlemelerinden.
27.  N. Güleryüz’den D. Ojalvo’ya 3 Şubat 2003 tarihli fax mesajı
28. Eli Aciman’ın 14 Nisan 1989 tarihinde 500.cü Yıl Vakfı merkezinde yaptığı konuşma metninden Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
29. Kuruluş Halinde 500. Yıl Vakfı’nın  29 Aralık 1988 tarihli genelge mektubu.   Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
30. 500.cü Yıl Vakfı kuruluşu için Profilo Holding Genel Merkezinde 12 Ocak 1989 tarihinde yapılan toplantı notlarından Eli Aciman MANAJANS A.Ş.arşivi
31. Jak Kamhi ile yapılan 30 Kasım 2004 tarihli mülakatta Emekli Büyükelçi Behçet Türemen’e Vakıf’ta görev verilmesinin Dışişleri Bakanlığı tarafından önerildiği kaydedildi.
32. Ibid
33. 23 Şubat 1989 tarihli toplantıda alınan 500.cü Yıl Vakfı’nın kayıtlarından ve Eli Aciman’ın özel notlarından, Eli Aciman MANAJANS A.Ş.arşivi
34. 23 Şubat 1989 tarihinde American     Council of Jews and Turks – Jewish Friends of Turkey Yönetim Kurulunun ikinci toplantısında alınan notlardan. Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
35. Eli Aciman’ın 500.cü Yıl Vakfı Yönetim Kurulunda yaptığı 14 Nisan 1989 tarihli konuşma metninden, Eli Aciman MANAJANS A.Ş.arşivi
36. 500.cü Yıl Vakfı Genel Sekreteri Em. B. Elçi Behçet Türemen’in Dışişleri Müsteşar Yardımcısıyla yaptığı temasları özetleyen 26 Nisan 1989 tarihli Raporu. Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi 
37. Eli Aciman’ın 30 Ekim 1989 tarihli Manajans dahili bilgi notu, Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
38. 500. Yıl Vakfı Başkanı Jak Kamhi tarafından Dışişleri Bakanı Mesut Yılmaz’a gönderilen 25 Ocak 1990  tarihli mektup. Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
39. 500. Yıl Vakfı tarafından yeni Dışişleri Bakanı Ali Bozer’e takdim edilen 19 Mart 1990 tarihli bilgi notu. Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
40. Ek - 7 : 500.cü Yıl Vakfı Kuruluş Belgesi, 19 Temmuz 1989 tarih, 20226 sayılı Resmi Gazete s. 63.  Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
41. 500.cü Yıl Vakfı’nın 31 Temmuz 1989 tarihli ilk Yönetim Kurulu tutanağı Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
42. 500.cü Yıl Vakfı İcra Kurulunun 25 Aralık 1989  tarihli tutanağı Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi
43. Bağışçılara gönderilen 25 Mart 1992 tarihli genelge Eli Aciman MANAJANS A.Ş. arşivi

*Bu makalede yer alan fikirler yazara aittir ve Independent Türkçe’nin editöryal politikasını yansıtmayabilir.