"Ekonomi, ekonomistleri istihdam etmek için son derece faydalı bir yapı" demişti 2006'da yaşamını yitiren Harvard Üniversitesi Ekonomi Profesörü John Kenneth Galbraith. 

"Ben ekonomiden anlamam" diyerek ekonomi tartışmasını, ekonomiden anlayanlara ya da anlıyormuş gibi yapanlara bırakanlar ise Galbraith'in bahsettiği istihdama katkıda bulunanlar. 

Oysa ki ekonomi her yerde ve herkeste.  

Ay başında aldığın maaşın neden 15 gün dayanmadığında… "Kahvemi evde yapıp çıkayım, dışarıda 15 lira vermeyeyim" planında… Ya da "Minibüse mi binsem metroyu mu kullansam daha ucuza giderim" hesabında.

Medyada karşınıza çıkan karmaşık ekonomi jargonlarının açıklaması ise aslında bir Google araştırması kadar yakınınızda. 

Google aramasına vakti olmayana çare tadındaki "Independent Türkçe Haftalık Ekonomi Sözlüğü"nde ise bu hafta CDS, NFT, kısa çalışma ödeneği (KÇÖ) ve Huzur Hakkı nedir? sorularının yanıtı var. 

1- Kısa Çalışma Ödeneği nedir?

Sosyal haklar literatüründe aslında hep var olan ancak Türkiye'nin pandemiyle birlikte tanıdığı "kısa çalışma ödeneği" desteğinde son gün 31 Mart'tı. 

26 Mart 2020'de başlatılan ve bugüne kadar altı kez uzatılan kısa çalışma ödeneğinin sona ermesiyle çalışanlarının masraflarını ödeyemeyen işveren ne yapacağı ise net değil. 

Kısa çalışma ödeneği ile başlatılan işten çıkarma yasağı mayıs ortasına kadar uzatıldığı için resmen birini işten çıkarmak bir süre daha olmayacak.

Geriye ücretsiz izinli sayma ya da ücret kesintileri seçenekleri kalıyor. 

Evrensel'in 31 Mart tarihli haberine göre KÇÖ'den yararlanan TEMSA'nın Adana fabrikasında işçi ücretlerinden iki ay 10'ar gün kesinti yapılacağı duyuruldu. 

Kısa çalışma ödeneğinin kaldırılmasının yansıması TÜİK, mayıs ve haziran aylarında açıklayacağı "mart ve nisan işsizlik rakamlarında" gösterecek. 

KÇÖ'nün uygulamaya sokulması için ekonomik, sektörel, bölgesel krizler ve diğer zorlayıcı sebeplerin vuku bulmuş olması gerekiyor. 
 

Fotoğraf: AA

İŞKUR'un tanımına göre yukarıdaki sebeplerle haftalık çalışma süresinin geçici olarak en az üçte bir azalması, işyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen en az dört hafta süreyle durdurulması gibi şartlar da bulunuyor 

Bu hallerde üç ayı aşmamak üzere sigortalılara çalışamadıkları dönem için gelir desteği sağlayan uygulamaya kısa çalışma ödeneği deniyor.  Cumhurbaşkanı kararı ile 6 aya kadar uzatılabiliyor. 

Kısa çalışma ödeneği tutarı hesaplanırken sigortalı çalışanın, son 12 aylık prime esas kazançları dikkate alınıyor. 

Günlük ortalama brüt kazancının yüzde 60'ına denk gelen kısa çalışma ödeneği desteği, aylık asgari ücretin brüt tutarının yüzde 150'sini geçemiyor.  Yani günde brüt 100 lira kazanan biri için devlet, 60 lira ödeme yapıyor. 

Son 12 ay boyunca asgari ücret alan birini düşünelim. 2020 yılı için asgari ücret brüt 2 bin 943 lira, net 2 bin 324 lira 70 kuruştu. Günlük kısa çalışma ödeneği günde 58 lira oluyor. 

Tamamen faaliyetin durdurulması halinde yapılan ödemeler ise üst sınır 4 bin 380 lira 99 kuruşu aşamıyor. 

İŞKUR'un verilerine göre 2020'de kısa çalışma ödeneği için devletin kasasından 27 milyar 395 milyon 624 bin lira çıktı. 

Şubat ayı itibarıyla önceki dönemden ödemesi devam edenlerle birlikte 1 milyon 296 bin 315 kişi için KÇÖ desteği veriliyor. 

Aile Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanı Zehra Zümrüt Selçuk, 22 Mart'ta yaptığı açıklamada yaklaşık 1,9 milyon işyerinin yüzde 26'sının, kısa çalışma ödeneği için başvurduğunu söyledi. 

2- CDS nedir? 

İngilizce Credit Default Swap (Kredi Temerrüt Takası) kavramının kısaltması olan CDS, en basit haliyle kredi risk primi olarak tanımlanıyor. 

Peki Merkez Bankası Başkanı'nın 4,5 ayda ikinci kez görevden alınmasının ardından ekonomistler neden sürekli CDS seviyesinden bahsetmeye başladı? 
  
Şöyle açıklayalım… 

Elinde bir ülkeye ait tahvil ya da benzer bir finansal araç bulunduran bir kişi, vade sonunda alacağının ödenip ödenmeyeceğini bilmek ister. 
 

Fotoğraf: Reuters

Şayet ödenmeme gibi bir riski ortadan kaldırmak istiyorsa belirli bir bedel ödemek, bir nevi sigortalamak durumunda.

Bu işlem için de ülkelerin risklerini gözlemleyerek bir CDS primi oluşturan kuruluşlarla çalışılıyor. Bu kuruluşlar, tahvili alan kişiye, "Bize her ay X kadar ödeme yaparsanız, alacağınızın ödenememesi durumunda ödemeyi biz yapacağız" taahhüdünü veriyor. Kişi, kabul ederek bu riskin maliyetini ödemeye razı oluyor. 

Yatırım yapanın "parasını alamama" endişesi ne kadar fazla ise risk (CDS) primi de o kadar yüksek oluyor. 

Her 100 CDS puanı için yüzde 1 maliyeti oluşuyor. Örneğin ülkenin CDS puanı 480 ise yatırımcının tahvilinin ödenmemesi, iflas gibi durumları sigortalatmak için yüzde 4,8 oranında bir bedel ödemesi gerekiyor. 

Türkiye'nin beş yıllık kredilerde risk primi en yüksek seviyesini 4 Mayıs 2020'de görmüştü. Türk Lirası'nın dolar karşısında 7 lira 25 kuruş seviyesini geçmesi, BDDK'nın yabancı bankalara TL-döviz takasını (swap) kısıtlaması ve Merkez Bankası'nın rezervlerine dair endişelerle CDS, 627'ye kadar çıktı. 

Naci Ağbal'ın Merkez Bankası Başkanlığı'na getirilmesinin ardından ise bu değer, 15 Şubat'ta 288'e kadar geriledi. 
 

Ancak Ağbal'ın da görevden alınmasıyla CDS'teki hareketlilik sürüyor. 2 Nisan 2020 itibarıyla CDS, 457 seviyesini gördü.  

Mevcut durumda Arjantin'den sonra en yüksek risk primi Türkiye'de.

Eski Hazine Müsteşarı Dr. Mahfi Eğilmez, 1 Nisan'da kendi blogunda kaleme aldığı yazısında Türkiye'nin 2020 sonu itibarıyla toplam 450,1 milyar dolarlık brüt dış borç olduğunu hatırlatmıştı. Bu borç içinde Hazine garantisi altında olan özel kesim dış borçlanmalar da var. 

Eğilmez, bu borçların ödenememesi halinde Hazine garantisinin devreye gireceğini, bu dış borçların özel kesim borcu olmaktan çıkarak kamu kesimi borcu haline geleceğini söyledi ve ekledi: Türkiye'nin risk primini (CDS) yükselten nedenlerden birisi budur. ( https://www.mahfiegilmez.com/2021/04/ds-borclar-ve-hazine-garantileri.html?m=1 ) 

3- Huzur Hakkı nedir? 

27 Mart Cumartesi günü medyada şöyle bir haber yer aldı "Borsa İstanbul Yönetim Kurulu üyelerinin "Huzur Hakkı" yüzde 33 artırıldı". 

Borsa İstanbul, zaten bir süredir ekonomi gündeminde sıklıkla yer ediyor. 

Katar, iki ülke arasında 26 Kasım'da imzalanan anlaşma kapsamında, Borsa İstanbul'un yüzde 10'luk payını satın almıştı. Böylelikle Türkiye Varlık Fonu'nun (TVF) yüzde 90,6 olan Borsa İstanbul'daki payı yüzde 80,6'ya gerilemişti. 
 

Katar Emiri Şeyh Temim bin Hamad Al Sani'nin ziyareti sonrası iki ülke arası 10 anlaşma imzalanmıştı/Fotoğraf: AA

8 Mart 2021'de Borsa İstanbul Genel Müdürü Hakan Atilla'nın istifa etmesiyle yönetimdeki değişim de başladı. 

Atilla'dan iki gün sonra, TVF'ye Eylül 2018'den bu yana genel müdürlük yapan Zafer Sönmez görevden alındı. Bu kararla birlikte Sönmez'in Borsa İstanbul Yönetim Kurulu Üyeliği ve Başkanvekilliği de düştü. 

Tarihler 26 Mart'ı gösterdiğinde Hakan Atilla'dan boşalan genel müdürlük koltuğuna Korkmaz Enes Ergun getirildi. Zafer Sönmez'in yerine ise Arda Ermut, TVF Genel Müdürü oldu. 

Yönetimdeki en önemli değişiklik ise Borsa İstanbul'un yüzde 10'unu satın alan Katar Yatırım Otoritesi'nin Fon Yatırımları Direktörü Ahmed Ali Al Hammadi'nin yönetim kuruluna girmesi oldu. 

Huzur hakkına zam yapılması Al Hammadi'nin teklifiydi. 

Kâr payının alternatifi huzur hakkı

Türk Dil Kurumu (TDK), huzur hakkını şöyle açıklıyor: Belli bir konuyu görüşmek için toplanan bir kurulun üyelerine ödenen para, hakkıhuzur. 

Yargıtay 11. Hukuk Dairesi'nin 10 Mayıs 2010 tarihli kararında huzur hakkı "O dönemde çalışan yöneticilerin harcadıkları emek ve mesailerine karşılık, genel kurul kararları ile belirlenen ve yöneticilere genellikle aylık olarak ödenmesi kararlaştırılan bir meblağ" şeklinde açıklanıyor. 

Bağımsız Denetçiler Cumhur İnan Bilen ve Selin Güler'in 2019'da yayımlanan "Tüm Yönleriyle Huzur Hakkı" adlı makalede şirket sahiplerinin ya da yönetim kurulu üyelerinin yüklendikleri sorumluluklar, şirket için aldıkları riskler, verdikleri hizmetler, yönetim kurulu toplantılarına katılmaları karşılığı ücret dışı ödemeler de yapıldığından bahsediliyor. 

Bunlardan ilki kâr payı dağıtımı. İkincisi ise huzur hakkı ödemesi.
 

Fotoğraf: Unsplash.com/@huntersrace

Bir şirkete ortak olan, şirketin kâr etmesi durumunda bu kârdan belli bir pay alıyor. 

Bilindiği üzere bir şirkete ortak olma vasfı neticesinde elde edilecek esas gelir türü kâr payıdır. Kâr payı dağıtımı, gerçek kişi ortaklar açısından yüksek gelir vergisi yükü doğurabildiği için huzur hakkı gibi alternatiflere başvurulabiliyor. 

Huzur hakkının ise şirket kârı ile herhangi bir ilgisi yok. Şirket zarar etse bile yönetim kurulu üyelerine huzur hakkı ödemesi yapılıyor. 

Ayrıca Türk Ticaret Kanunu'na göre ‘'Yönetim kurulu üyelerine, tutarı esas sözleşmeyle veya genel kurul kararıyla belirlenmiş olmak şartıyla huzur hakkı, ücret, ikramiye, prim ve yıllık kârdan pay ödenebiliyor". 

Yani özetle huzur hakkı, sorumluluk ve yükümlülükler sebebiyle karşılaşılabilecek riskleri azaltmak amacıyla belirlenmiş maddi bir karşılık. 

18 bin liralık huzur hakkı 24 bin liraya çıktı

Borsa İstanbul Yönetim Kurulu, 14 Nisan 2020'de yaptığı toplantıda Yönetim Kurulu Başkanı Erişah Arıcan'a aylık 24 bin lira, aralarında Borsa İstanbul A.Ş Genel Müdürü Mehmet Hakan Atilla ve İletişim Başkanı Fahrettin Altun'un da bulunduğu yönetim kurulu üyelerine ise 18 bin lira huzur hakkı verilmesini kararlaştırmıştı.

26 Mart 2021'deki toplantıda ise Yönetim Kurulu Başkanı ve üyelerine ödenecek ücretler yeniden belirlendi. 

Türkiye Varlık Fonu'nu temsilen yönetime giren Ahmed Ali el-Hammadi'nin teklifi üzerine Yönetim Kurulu Başkanı'na ödenen huzur hakkı 24 bin lirada kaldı. Üyelerin aldıkları 18 bin lira huzur hakkı yüzde 33 artırılarak 24 bin liraya çıkarıldı.

4- NFT nedir?

Gazeteci Cüneyt Özdemir'in 26 Mart'ta paylaştığı "Bu tweet bir ‘SANAT ESERİ'dir!" tweeti 29 Mart'ta 10 bin dolara satıldı. Özdemir, daha sonra yaptığı açıklamada tüm geliri Darrüşafaka'ya bağışladığını söyledi. 

Sonucu güzel olsa da kulağa hayli garip gelen bu satış ise NFT ile gerçekleşti. 
 

İngilizce "Non-Fungible Token", yani "bölünemeyen, aynısından bir daha üretilemeyen dijital değer" anlamına gelen NFT, özünde "sahip olma güdüsünün" kripto dünyasına girmiş hâli. 

Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi İsmail Hakkı Polat, 19 Mart'ta BloombergHT'ye yaptığı açıklamada NFT'nin Türkçe'de direkt bir karşılığı olmadığını ancak "mülkiyet sertifikası" olarak çevrilebileceğini söylüyor. 

İnternette en fazla izlenen videoları, çok güldüğünüz bir GİF'i, bir fotoğrafı, dijital ortamda üretilmiş bir sanat eserini düşünün… Şimdi de internette herkesin ulaşabildiği, hatta bilgisayarına indirebildiği bu içeriklerin mülkiyetinin sizde olduğunu düşünün. Tebrikler, dijital sertifika gibi işlev gören NFT ile tanıştınız!
 
Polat'a göre bugün herkesin ulaşabildiği dijital içeriklere binlerce dolar vermenin arkasındaki neden, futbolcu kartlarını biriktirmeye iten dürtüyle aynı: Koleksiyonerlik. 

Los Angeles Lakers'ta forma giyen NBA oyuncusu LeBron James'in Kasım 2019'da Sacramento Kings'te oynayan Nemanja Bjelica üzerinden yaptığı smacın 208 bin dolara alıcı bulduğunu hatırlatan İsmail Hakkı Polat, "Bu durum, James'in görüntüsünün sertifikasına sahip olabilme, NBA organizasyonunun sana bunu bahşetmesiyle alakalı bir durum" dedi. 
 

Polat, "NBA'in sana verdiği bir onay var, sertifika var. Mona Lisa, nasıl ki Louvre Müzesi'nde ve tekse, sen onu istediğin kadar fotoğrafını çek, istediğin kadar reprodüksiyonu yap, o tablo, sanat otoriteleri tarafından tek olarak oraya konmuş bir şey" ifadelerini kullandı. 

NFT araclığıyla satın almaların "bahşedilmiş bir tekillik" sunduğunu söyleyen Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi, "Başkaları ‘bu bende var' dese de, diğeri çıkartıp sertifikasını gösteriyor. Bu sertifikanın bir blok zincirde tutulması büyük önem arz ediyor" değerlendirmesini yaptı. 

Gazeteci Özge Özdemir'in de kendi YouTube kanalında NFT'yi son derece net açıkladığı bir videosu var. 

NFT'yi "dijitalde üretilen herhangi bir şeyin, videonun, resmin, tasarımın, GIF'in sahipliğini edinmenizi sağlayan bir kodlar bütünü" olarak açıklayan Özdemir, "Tüm bu saydıklarımız internette tekrar tekrar dolaşıma girebiliyorken siz, NFT ile, üretilen asıl şeyin orijinaline ve haklarına sahip olabiliyorsunuz" dedi. 

Resimler üzerinden örnek veren Özge Özdemir, bu sanat eserlerinin de reprodüksiyonlarının olduğunu ve resmi alan kişinin beraberinde bir de orijinalliği kanıtlayan sertifika aldığını hatırlattı. 

"NFT, dijitalde üretilmiş bir eserin size verilen sertifikası diyen" Gazeteci Özge Özdemir, NFT'nin açılımında "Non-fungible" (değiştirilemez) terimini de şöyle açıklıyor: 
 

Türk Lirası, dolar, Bitcoin gibi değerler değiştirilebilir değerler. 10 dolarlık banknotu iki adet beş dolarlık banknot ile değiştirebiliyorsunuz. Ancak sanat eserleri biriciktir ve değiştirilemez. 

Bitcoin ve Ethereum gibi dijital bir varlık olan NFT'leri, kripto para dünyasının liderlerinden ayıran en önemli özellik, Bitcoin ve Ethereum'un parçalara bölünerek satın alınabilmesi. Ancak NFT'nin bir benzeri yok ve başka token ile takas edilemiyor. Değerini üreticisi ya da parayı veren yatırımcı belirliyor. 
 

Fotoğraf: YouTube

BBC Türkçe gazetecilerinden Özge Özdemir, NFT'nin nasıl üretildiğini ise, tüm dünyada "cat-vibing" akımını başlatan müzikle kafasını sallayan beyaz kedi üzerinden örnekleyerek anlatıyor. 
 

Diyelim ki bu videoyu ilk defa TikTok'a koyan kişi, bu videonun orijinalini satmak ve bir NFT'ye dönüştürmek istiyor. Öncelikle video, açık kaynak bir koda dönüştürülüyor. Daha sonra bu kod Ethereum gibi bir blok zincir teknolojisi üzerinde bir token'a, yani jetona dönüştürülüyor. Bu jeton bazen açık artırmayla bazen de direkt olarak satılıyor. 

Ancak unutmayalım başını sallayan beyaz kedi videosu hâlâ TikTok'ta duruyor. Siz sadece orijinal videonun dijital haklarını satın almış oluyorsunuz.